Πιπιλομάτενα ή Πατούλα, δημώδες άσμα και χορός του Πόντου

Written by Πολατίδης Βασίλειος. Posted in Δημώδη Άσματα

Την πιπιλομάτενα οϋι ανάθεμά 'τενα,
κι αν κ̌ι δείτε μ' ατένα, φυγαδάζομ' ατένα.

Το ραχ̌ίν χ̌ονίεται παίρ' ο ήλον λύεται,
κι εγω τείναν αγαπώ 'ς σον χορόν ευρίεται.

Ε..! παιδία ντό λέτε; πάμε σην χαμαιλέτε,
κλέφτομεν έναν κορίτσ' κάναν τιδέν μη λέτε.

Δείτε το σχετικό βίντεο για το τραγούδι και το χορό της Πιπιλομάτενας ή Πατούλας

Τέρεν μάνα το παπόρ' ντ' άσ̌κεμα κουνίεται,
το μικρόν τ΄αρνί μ' απέσ' φογούμαι φουρκίεται.

Έλα μ' εμέν' έλα Χατούνα στέρα̤ στέρα̤,
έταιρον αν θ' αγαπάς, φαρμάκωσον εμένα.

Πατούλα ψή μ' πατούλα τ' εμορφάδας έειχ̌' ούλια̤,
όλοι σ' εσέν' απ' οπίσ' και κάναν λόγον 'κ̌ι' δίς.

Η πιπιλομάτενα έν' ανοιχτομάτενα.
'κ̌ι' θέλ' λέει φανερά κι αφκακέσ' χαμογελά.

Λεξιλόγιο:
“Στέρεα̤” - Απαντάται ως Στέρεα̤ αλλά και Στέρι͜α σε Οινόη και Χαλδία αντίστοιχα. Πρώτη ερμηνεία: Στερεά = Στερεώς, με σταθερότητα. Παράδειγμα: Στέκω στέρεα̤, πατώ στέρεα̤. Δεύτερη ερμηνεία: σιγά - αργά και προσεκτικά. Παράδειγμα: Στέρεα̤ - στέρεα̤ πορπατεί. Τρίτη ερμηνεία: αργά και ευκρινώς π.χ.: Στέρι͜α - Στέρι͜α συντυχ̌αίνει. Συντυχ̌ία ή και Συντύχ̌ι͜α = συνομιλία

Για τον χορό και το ομώνυμο τραγούδι της Πιπιλομάτενας ή Πιπιλομάταινας (ή Πατούλας) αντλούμε σημαντικά στοιχεία από την εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού όπου αναφέρονται τα ακόλουθα: Ο Χορός και το τραγούδι της Πιπιλομάτενας ή Πιπιλομάταινας ή Πατούλας
1. Παπαχρήστος 1960 Πόντος: Η Πιπιλομάτενα είναι κυκλικός χορός με λαβή από τους ώμους. Χορεύεται από άνδρες και γυναίκες. Τα ίδια βήματα γίνονται δεξιά και αριστερά. Περιγραφή βημάτων, σχήμα πελμάτων και μουσική καταγραφή του τραγουδιού "Η πιπιλομάτενα" σε μέτρο 5/4.
2. Κουτσογιαννόπουλος 1966 Πόντος: Ο χορός Πατούλας χορεύεται ως επί το πλείστον από γυναίκας. Το χορευτικόν σχήμα αποτελείται από δύο μέτρα. Τα χέρια επί των ώμων των χορευτών. Η μουσική αποτελείται από 4 μέτρα, το δε χορευτικόν σχήμα εκτελείται δις εις ρυθμόν 9σημον. Είναι εύθυμος χορός. Πατούλα είναι όνομα γυναικός και σημαίνει παχουλή, αφράτη. Συνοδεύεται με τραγούδι: "Την πιπιλομάτενα...".
3. Στράτου 1970 Πόντος: Ανακαλύφθηκε, κινηματογραφήθηκε και χορεύεται στο θέατρό μας η Πατούλα.
4. Ζερζελίδης 1971 Ματσούκα Πόντου: Οι άλλοι ποντιακοί χοροί (Κότσαρη, Πιπιλομάταινα, Κοτσ', Μητελίτσα κλπ.) δεν χορεύονταν στη Ματσούκα.
5. Holden & Vouras 1976 Πόντος: Περιγραφή βημάτων και μουσική καταγραφή σε ρυθμό 9/8 του χορού Πιπιλομάταινα ή Πατούλα.
6. Kilpatrick 1980 Πόντος: Η Πατούλα ή Πιπιλομάταινα έχει τα ίδια βασικά βήματα όπως το Χασάπικο, το Κότσαρι και το Τικ, με επί πλέον ίσο αριθμό περπατιστών βημάτων στην αντίθετη κατεύθυνση πριν να σηκωθεί το πόδι σ' αυτή την κατεύθυνση. Έχει ίδιες κινήσεις με τον Καρσιλαμά. Έχει μέτρο 9σημο (2.2.2.3). Χορεύεται σε κύκλο, με τα χέρια στους ώμους. Περιγραφή των βημάτων και μουσικό παράδειγμα.
7. Δήμας 1980 Τραπεζούντα: Η Πιπιλομάτενα ή Πατούλα χορεύεται σήμερα από όλους τους Πόντιους, άνδρες και γυναίκες, με λαβή των χεριών από τους ώμους. Περιγραφή βημάτων και σχήμα πελμάτων.
8. Περιστέρης 1977-1980 Πόντος: Απαντούν και οργανικαί μελωδίαι εις τον 5σημον ρυθμόν, αι οποίαι συνοδεύουν διαφόρους χορούς, όπως είναι η Πιπιλομάταινα.
9. Petrides 1988-89 Καρς Πόντου: Χορευόταν και η Πιπιλομάταινα ή Πατούλα, σε 9/8 (2.2.2.3).
10. Κελεσίδης & Ζωγράφου 1993 Πόντος: Ο χορός Πατούλα ή Πιπιλομάταινα χορεύεται κυρίως από γυναίκες κι έχει σχήμα κύκλου (συνήθως κλειστός παλαιότερα). Κατά την εκτέλεση του χορού δεν τηρείται κάποια τάξη ως προς τη συμμετοχή και τη διάταξη των χορευτών. Χορεύεται σχεδόν επί τόπου με μικρή μετακίνηση προς τα δεξιά. Τα βήματα είναι μικρά, σεμνά και κοντά στο έδαφος, όπως στους περισσότερους ποντιακούς χορούς. Η μελωδία έχει μουσικό μέτρο 9/8 (2.2.2.3) και ρυθμική αγωγή andante (αργά με άνεση και ηρεμία). Τη μουσική συνοδεύουν αυτοσχέδια δίστιχα, που κατά κύριο λόγο αναφέρονται στην Πατούλα-Πιπιλομάταινα (Πάτουλα μ’ ψ̌ή μ’ Πάτουλα). Η μουσική φράση αποτελείται από δύο μέτρα, κι επαναλαμβανόμενη δύο φορές συγκροτεί βασική μουσική περίοδο 4 μέτρων. Η χορογραφία αποτελείται από τις επαναλήψεις ενός και μόνο χορευτικού μοτίβου το οποίο συγκροτείται από δύο υποενότητες (κινητικά μοτίβα). Κάθε ένα από αυτά εκτελείται στη χρονική διάρκεια ενός μουσικού μέτρου και με κατεύθυνση προς τα δεξιά το πρώτο και προς τα αριστερά με πλάτη μέχρι και το τρίτο κινητικό στοιχείο το δεύτερο. Πρόκειται επομένως για συμμετρική φόρμα αφού εκτελείται ο ίδιος αριθμός μοτίβων και αριστερά και δεξιά. Η χρονική αξία των κινητικών στοιχείων, όπως προκύπτει απ' το ρυθμικό σχήμα είναι 1/4 για τα τρία πρώτα και 1/4 παρεστιγμένα για τα δύο τελευταία κάθε κινητικού μοτίβου. Το μέτρημα βέβαια μπορεί να γίνει και διαφορετικά.
11. Σαμουηλίδης 1993 Πόντος: Πατούλα είναι επίθετο που αποδίδεται σε γυναίκες παχουλές, αφράτες, αλλά η ετυμολογία του είναι τούρκικη. Πατούλ σημαίνει λαναρισμένο, αφράτο μαλλί προβάτου. Ο χορός Πατούλα (ή καλύτερα τη Πατούλας) συνηθιζόταν πολύ στο Καρς. Είναι κεφάτος χορός, κυκλικός, που χορεύεται συνήθως από λυγερόκορμες κοπέλες ή από γυναίκες, με τα χέρια στους ώμους. Το αριστερό πόδι πάει δεξιότερα από το δεξί επιτόπου και το δεξί πόδι αριστερότερα από το αριστερό. Στον ανατολικό Πόντο λέγεται και Πιπιλομάταινα (η λέξη σημαίνει κοπέλα με μικρά σαν κουκούτσια (σπόρους) - πιπίλ - μάτια), ενώ στο δυτικό Πόντο συνηθίζεται το όνομα Πατούλα.