Ο Άγιος και θεοφόρος πατήρ ημών Σάββας ο ηγιασμένος της Τραπεζούντας του Πόντου
Στη βόρεια πλαγιά του όρους Μίθριον, ένα συγκρότημα ταπεινών θρησκευτικών καθιδρυμάτων αφιερωμένων στον άγιο Σάββα έχει αποδειχτεί πολύτιμο για την ιστορία της τέχνης. Αν και πρόκειται για απλά σπήλαια που θα λειτουργούσαν ως παρεκκλήσια ενός ευρύτερου μοναστηριακού συγκροτήματος ή ερημητηρίου, οι τοιχογραφίες που σώζονται αποσπασματικά σε αυτά εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για τη μνημειακή ζωγραφική των τριών τελευταίων αιώνων της βυζαντινής τέχνης.
Η σημασία της συνεισφοράς αυτών των τοιχογραφιών στη διεύρυνση των γνώσεων για την υστεροβυζαντινή τέχνη γίνεται κατανοητή αν ληφθεί υπόψη η σπανιότητα και η ανεπαρκέστατη διατήρηση των σωζόμενων παραδειγμάτων αυτής της περιόδου από την ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας. Ταυτόχρονα, αν η ζωγραφική των παρεκκλησίων του Αγίου Σάββα συνεξεταστεί με τις τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας, συγκροτεί ίσως το πιο ολοκληρωμένο εικαστικό σύνολο της τελευταίας φάσης της βυζαντινής ζωγραφικής στη Μικρά Ασία. Πιο συγκεκριμένα, τα κατάλοιπα των τοιχογραφιών στις σπηλαιώδεις διαμορφώσεις του Αγίου Σάββα ανήκουν σε διαφορετικές περιόδους, από το 13ο ως το 15ο αιώνα, και ακολουθούν ποικίλες τάσεις, με παραλλαγές και απλοποιήσεις. Από το 13ο αιώνα σώζονται απεικονίσεις που ακολουθούν τον κλασικισμό της εποχής, με φωτεινά χρώματα και απαλές διαβαθμίσεις στην απόδοση της σάρκας, πλαστικότητα και κλασική πτυχολογία. Η ποιότητα και τα χαρακτηριστικά τους άλλοτε παραπέμπουν στα σημαντικά μνημεία που αποτελούν σημεία αναφοράς γι' αυτή την περίοδο και βρίσκονται στο σερβικό χώρο (Άγιοι Απόστολοι στο Pec, Αγία Τριάδα στη Sopocani) και άλλοτε προδίδουν τη δραστηριοποίηση τοπικών εργαστηρίων. Ανάλογη αλλά ασαφέστερη εμφανίζεται η κατάσταση στο 14ο αιώνα, καθώς σώζονται πολύ περιορισμένα δείγματα. Τέλος, στις τοιχογραφίες του 15ου αιώνα συνυπάρχουν τοπικές ιδιαιτερότητες και υψηλή ποιότητα. Η συσσώρευση πολλών επιμέρους στοιχείων, αρχιτεκτονήματα, πρόσωπα, ομάδες προσώπων- οδηγεί σε συνθέσεις που στερούνται συνοχής, διαπιστώνεται παράθεση ποικίλων χρωματικών τόνων και προσπάθεια απόδοσης της σωματικότητας, ενώ μόνο στις μεμονωμένες μορφές επιτυγχάνεται η μνημειακότητα. Έτσι, όπως προκύπτει και από την περίπτωση του Αγίου Σάββα, η Τραπεζούντα εμφανίζεται ως ένα καλλιτεχνικό κέντρο που παρακολουθεί τις ευρύτερες τάσεις και εξελίξεις, προχωρώντας μάλιστα στην καλλιέργεια και μετάπλασή τους ανάλογα με την προέλευση, την αρτιότητα και την εικαστική εμβέλεια των τεχνιτών της περιοχής.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
