Απρίλ’τς, Απρίλιος. Ήθη και έθιμα των Ελλήνων στον Πόντο.

Ο Απρίλιος είναι ο τέταρτος μήνας κατά σειρά, κατά το Ιουλιανό και Γρηγοριανό ημερολόγιο. Παράγεται από τη λατινική λέξη Aprilis και αυτή από το ρήμα aperio που σημαίνει ανοίγω και σαφώς αφορά την εποχή της Άνοιξης όπου όλα τα φυτά, τα λουλούδια και τα δέντρα ανοίγουν (ανθίζουν).

Κατά το αττικό ημερολόγιο ο Απρίλιος ήταν ο δέκατος μήνας και λεγόταν Μουνιχιών. Στην Ελλάδα ο Απρίλιος φέρει και άλλα ονόματα όπως : Ανοιξιάτης, Λαμπριάρης, Λαμπριάτης, Αϊγιωργίτης, λόγω της λαμπρής και της εορτής του Αγίου μεγαλομάρτυρα Γεωργίου. Απρίλιος - Απρίλτ'ς - Ήθη και έθιμα των Ελλήνων στον Πόντο. Κατά τον Μέγα Συναξαριστή του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη, ο μήνας Απρίλιος έχει ημέρας Λ (30). Η ημέρα έχει ώρας ΙΓ (13) και η νύξ ώρας ΙΑ (11). Απρίλιος δεν είναι όνομα Ελληνικόν αλλά Λατινικόν ή Ιταλικόν και θα ειπή ανοικτός ετυμολογούμενον από το λατινικόν απερίρε, που σημαίνει ανοίγω. Καθότι εν τω Απριλίω μηνί ανοίγουσιν όλα τα δέντρα και κάμνουσιν άνθη και εις αυτόν γίνεται η γλυκυτάτη Άνοιξις. Στον Πόντο κατα περιφέρειες του έδιναν άλλο όνομα. Έτσι λοιπόν τον βρίσκουμε στην Οινόη ως Απρίλη, στην Τραπεζούντα ως Απρίλ'ς, στα Κοτύωρα τη Σάντα την Τραπεζούντα και τη Χαλδία ως Απρίλτς, όλες οι παραπάνω ονομασίες αποτελούν παράγωγα της λέξεως Απρίλιος. Επίσης στα Κοτύωρα λεγόταν και Αγιωργίτας ή Αεργίτας λόγω την λαμπρής εορτής του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Γεωργίου του Τροπαιοφόρου. Να λοιπόν πως η ποντιακή μούσα συνέθεσε εκλεκτούς στίχους για τον δεύτερο μήνα της Άνοιξης. Όπως συνέβαινε σε κάθε μήνα έτσι κατά το Απρίλιο όταν γεννιόταν μια αγελαδίτσα θα της έδιναν απαραίτητα το όνομα Απριλίτζα ή Απρίλα. Ο αείμνηστος μας δάσκαλος Στάθης Ευσταθιάδης μας παραδίδει μέσω το δημώδους άσματος "Σπεντάμ" της περιφέρειας του Κάρς ένα δίστιχο με αναορά στους μήνες Μάρτιο, Απρίλιο και Μάϊο ως εξής: "Μαρτί, Απρίλ’, Καλομηνά, όλα̤ είν’ χαρεμένα, άμον ντο έρται ο Μοθοπώρ’τς όλα̤ είναι κλαμένα". Ο κ. Αντώνιος Παπαδόπουλος στο έργο του «Σύμμεικτα Ροδοπόλεως Πόντου - Δοξασίαι περί των μηνών» της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Αρχείον Πόντου Τόμος 26ος - Αθήνα 1964, αναφέρει σχετικά. Απρίλιος - Απρίλτς: Κατά τον μήνα αυτόν έβγαζαν τα κατοικίδια ζώα εις τας κοντινάς εξοχάς, «μεζιρέδες», όπου σχεδόν κάθε οικογένεια είχε και οικίσκον ή καλύβην και μάνδραν. Επίσης οι γεωργικές εργασίες ευρίσκοντο εις πλήρην έντασιν. Την 23ην του μηνός, εορτή του Αγίου Γεωργίου έπαυε κάθε εργασία και ήτο ημέρα χαράς και διασκεδάσεων με χορούς και τραγούδια. Στην εορτήν αυτήν ελάμβανον μέρος και οι γείτονες τούρκοι, άνδρες και γυναίκες. Το Σταυρίν της επαρχίας Χαλδίας του Πόντου & Το Σταυρίν του Πόντου -Λαϊκά άσματα και χοροί. Από το ουσιαστικό Απρίλης και την κατάληξη -εσιν παράγεται το ουδέτερο του επιθέτου το Απριλέσιν στην Kερασούντα και την Τρίπολη, ενώ στη Χαλδία συναντάται και σαν Απριλέσ̌ με δυο σημασίες. 1η αυτό που παράγεται κατά το μήνα Απρίλιο, π.χ. βούτορον Απριλέσ̌ & 2η σχετικά με το ζώο που γεννήθηκε κατά τον μήνα Απρίλιο, έτσι την αγελάδα π.χ. που γεννιόταν αυτό το μήνα τη λέγανε Απρίλα, ενώ στη Σάντα τη μικρή αγελαδίτσα τη λέγανε Απριλίτζα. Στον Πόντο μόλις ερχόταν ο Απρίλης τραγουδούσανε: «Απρίλης φέρ’ τα χ̌ελιδονα̤, κελαηδούν και λιών’ τα χ̌όνα̤». Το ίδιο δίστιχο το λέγανε και για τον Μάρτη σε διάφορα μέρη του Πόντου. Στα Σούρμενα πχ. Τραγουδούσαν: «Έρθεν και ο Απριλής δύο λόγια ναμουσλής» (ναμούσιν = τιμή, υπόληψη. Ναμουσλής = «τουρκική λέξη» τιμητικός αυτός που έχει υπόληψη. Πληροφορητής Ηλίας Τσιρκινίδης). Στην Ίμερα και στην Κρώμνη οι ερωτευμένοι τραγουδώντας τον μήνα έδιναν τις παραγγελίες τους: «Αχά, έρθεν και ο Απρίλτς, δύο λόγια εμέν’ να στείλτς». Πολλά έχουν γραφτεί για την 1η Απριλίου και το πρωταπριλιάτικο ψέμα. Το έθιμο αυτό όπως φαίνεται δεν είναι καθαρά ελληνικό μας ήρθε από αλλού. Όπως μας πληροφορεί ο Δ. Σ. Λουκάτος η 1η Απριλίου είναι «ημέρα διαβατήρια» για αυτό ότι όλοι οι λαοί την αντιμετωπίζουν αμυντικά με το πρωταπριλιάτικο ψέμα poisson d’ Avril που συμβολικά θα ξεγελάσει το κάθε επίφοβο δαίμονα ή εχθρό και θα δώσει την ευτυχία, ιδιαίτερα στον νικητή της ψευδολογίας. Είναι και τα ψευδολογήματα ένα είδος μαγικής πάλης για την επικράτηση του καλού. Στην Κρήτη σαν Πρωταπριλιά έχουν την Πρωτομαρτιά. Το πρωταπριλιάτικο ψέμα χρονολογείται πιθανώς από τον 16ο αιώνα και προέρχεται από τη Γαλλία, όπου για κάποιο χρονικό διάστημα μετά τον 13ο αιώνα την 1η Απριλίου τη θεωρούσαν σαν την πρώτη του έτους. Το 1564 ο Κάρολος ο Θ΄ μετέθεσε την αρχή του έτους στην 1η Ιανουαρίου και έτσι δυσαρέστησε πολλούς από τους οπαδούς των παλιών εθίμων. Όσοι παραδέχτηκαν τη νέα μεταβολή, αγαπούσαν να πειράζουν αυτούς που είχαν θυμώσει, αποστέλλοντας τους την 1η Απριλίου αντί για τα συνηθισμένα δώρα της Πρωτοχρονιάς διάφορα παιχνίδια που προκαλούσαν τα γέλια ή τους μετέδιδαν ψεύτικες πληροφορίες και ειδήσεις. Απρίλτς - Λαογραφικά Απριλίου - Έλσας Γαλανίδου Μπαλφούσια.  Στην Ελλάδα και στον ελληνικό λαό πέρασε το γέλασμα αυτό που συνοδεύεται πάντοτε με γέλια και την ευχή «και του χρόνου». Μια άλλη εκδοχή για το πρωταπριλιάτικο ψέμα μας παραδίδει η Άλκη Κυριακίδου Νέστορος τονίζοντας ότι οι Κέλτες στις περιοχές της Γαλλίας άρχιζαν το ψάρεμα την 1η Απριλίου και όπως όλοι οι ψαράδες ακόμη και αν δεν πιάσουν ψάρια λένε ψέματα για τα κατορθώματά τους και για μεγάλα ψάρια που δήθεν έπιασαν. Έτσι και στη Γαλλία, το πρωταπριλιάτικο ψέμα επικράτησε να το λένε poisson d’ Avril δηλαδή ψάρι του Απρίλη. Στον Πόντο, όπως μας πληροφορεί ο Δ. Κ. Παπαδόπουλος (Σταυριώτης) το πρωταπριλιάτικο ψέμα μεταφέρθηκε στο χωριό του το Σταυρίν από την παραλιακή ζώνη. Φαίνεται ότι και σε αυτά τα μέρη (στα παράλια του Πόντου) το έθιμο θα ήταν ξενόφερτο αφού οι κάτοικοι ήταν ως επί το πλείστον έμποροι οι οποίοι ταξίδευαν στο εξωτερικό και έρχονταν σε συναλλαγή με πολλούς λαούς. Επιπροσθέτως μας πληροφορεί ότι το έθιμο να γελάσει ο ένας στον άλλον στον Πόντο εφαρμοζόταν την στις 7 Μαϊου. Στα Κοτύωρα επικρατούσε η συνήθεια να γελάει ο ένας στον άλλον κυρίως τα τελευταία χρόνια. Παρόλο που ο Απρίλιος είναι ανοιξιάτικος μήνας, δεν αποκλείεται και η ξαφνική αλλαγή του καιρού με κρύο, βροχές και ίσως χιόνια. Προσέχοντας αυτό ο λαός μας στη μητροπολιτική Ελλάδα τόνισε χαρακτηριστικά: «Και τ’ Απριλιού τις δεκοχτώ πέρδικα ψόφησε στ’ αβγό». Αλλά και στον Πόντο οι Έλληνες έκαναν τις ίδιες παρατηρήσεις. Στα Κοτύωρα για την αστάθεια του καιρού λέγανε: «’Πρίλ-ι-μ’, γρίλ’-ι-μ΄» απ’ το Κοτυωρίτικο ρήμα γρίλ’ με ρίζα τουρκική γρουλεύω, δηλαδή καταστρέφω. Και το λέγανε αυτό γιατί ο Απρίλης φέρνει συνήθως τον θάνατο στους αρρώστους που δημιούργησε ο Μάρτης και ότι με τις έκτακτες παγωνιές του κάνει ζημίες. Στο Σταυρίν αλλά και στην Κρώμνη επειδή ο καιρός τον Απρίλη ήταν ασταθής λέγανε χαρακτηριστικά: «Απρίλτς έρται και περά, τ’ άλλο κλαί͜ει τ’ άλλο γελά» δηλαδή ο Απρίλης έρχεται και περνάει άλλοτε κλαίει και άλλοτε γελά. Σύμφωνα με την ποντιακή παράδοση ο Απρίλης δάνεισε στον Μάρτη τριες από τις ημέρες του και συντέλεσε στην καταστροφή της απερίσκεπτης γριάς και του ποιμνίου τους όταν είπε: «Εξέβεν ο Μάρτ’ς, εξέβεν και το τι͜άρτ’, χάϊτε κουτίτσι͜α μ’ σον παρχάρ’» δηλαδή βγήκε ο Μάρτης βγήκαν και τα βάσανα, εμπρός κατσίκες μου πάμε στο θερινό βοσκότοπο. Έτσι ο Απρίλης επέσυρε την αντιπάθεια του κόσμου που για εμπαιγμό έλεγε: «Απρίλη γρύλ’-ι- γρύλτσον, την γραίαν κατρακύλτσον», δηλαδή Απρίλη φοβέρισε τρίξε τα δόντια σου, την γριά κατρακύλησε την. Στα Κοτύωρα την 5η Απριλίου (Απρίλ’ πεσ̌ί) τη θεωρούσαν σαν την χειρότερη μέρα και τη φουρτούνα της τη φοβόντουσαν πολύ γι’ αυτό είχαν την ενδεικτική φράση: «Την γραίαν τ’ Απρίλ’ πεσ̌ίν εσέγκεν ατην σο χαλκόν αφκά» δηλαδή τη Γριά ή 5η του Απρίλη την έβαλε κάτω από το καζάνι. Η φράση αυτή προήλθε από τον πιο πάνω μύθο της γριάς με τα κατσικάκια της. Στην περιφέρεια Χαλδείας παρατήρησαν και διατύπωσαν σε παροιμία τη γνώμη τους για τις μεταβολές αυτές του καιρού ως εξής: «Απρίλτς και αν εκαταπράεσεν, απρινάρευτος ‘κ̌’ εξέβεν» δηλαδή, ακόμη κι αν μαλακώσει ο Απρίλης δεν έφυγε χωρίς πρινάρια. Αυτό το έλεγαν όταν είχανε ανάγκη τεχνητής θέρμανσης κατά τον Απρίλιο. Στη Νικόπολη που αυτή την εποχή οι γεωργικές δουλειές βρίσκονταν σε πλήρη ένταση πρόσεχαν ότι οι σιγανές βροχές του Απριλίου ήταν πολύ ευεργετικές και ωφέλιμες και γι’ αυτό στην περίπτωση αυτή ευτυχισμένοι τραγουδούσαν για την πλούσια συγκομιδή που θα ερχόταν και θα γέμιζαν τα αμπάρια και οι αποθήκες τους: «Απρίλην έβρεξεν και το κοκκίν έστρεωσεν. Ας χ̌αίρεταιν πολλά τ’ αμπάριν π’ ευκαιρώθεν. Απρίλην ας το βρέχ̌ει πρασινώνουν τα χωράφα̤. Καλομηνάν αν βρέχ̌ει, ευκαιρώστεν τ’ αμπάρα̤» Κατά πληροφορίες του Αντώνη Παπαδόπουλου αυτό το μήνα οι κάτοικοι της Ροδόπολης (Ματσούκας του Πόντου), τα κατοικίδια ζώα που όλο το χειμώνα μένανε κλειστά στα μαντριά τα έβγαζαν στις κοντινές εξοχές στους μεζιδέρες, δηλαδή στα ιδιωτικά λιβάδια όπου κάθε οικογένεια είχε κάποιο σπιτάκι ή καλύβα και μάντρα. Με τον τρόπο αυτό τα ζώα εξοικειώνονταν με το ύπαιθρο, τη χλωρή τροφή και δεν αρρώσταιναν από την πιθανή απότομη αλλαγή και το κλείσιμο του χειμώνα. Στον Πόντο υπήρχαν και μερικοί που δεν πολυαγαπούσαν τον Απρίλη γιατί μπορεί να έφερνε την άνοιξη, τις πρασινάδες και τα λουλούδια, αλλά ήταν και ο μήνας της ξενιτιάς, αφού τότε θα έφευγαν οι παντρεμένοι και αρραβωνιασμένοι άντρες για τα ξένα, ενώ οι νυφάδες θα έκλαιγαν: «Έρθεν Απρίλτς με το καλόν, έγκεν τα πρασινάδας, ξενιτεύ’νε οι παντρεμέν’ κλαινίζ’νε οι νυφάδες». Τον ίδιο μήνα ξεκινούσαν και τα καράβια στην μητροπολιτική Ελλάδα. Τα καράβια ξεκινούσαν τον Απριλομάη οι τον Μαγιαπρίλιο, (έτσι λέγανε τους δυο μήνες μαζί), που είχαν διακόψει τα ταξίδια τους λόγω του χειμώνα. Το διάστημα αυτό των δυο μηνών το θεωρούσαν επικίνδυνο για τους ναυτικούς και γι’ αυτό έλεγαν: «Των καλών ναυτών οι γυναίκες, τον Απριλομάη χηρεύουν». Στον Πόντο τα καράβια, όπως μας διασώζει το ακόλουθο δημοτικό τραγούδι, ξεκινούσαν Μάρτιο – Απρίλιο:
«Τον Μάρτην μήναν κ̌ι αγαπώ, τ’ Απρίλ’ την εβδομάδαν,
κινά τση μάνα μ’ ο γαμπρόν, τση πεθερά μ’ ο γιόκας.
Μαρτί κινούν τα κάτεργα και Απρίλη τα καράβια,
κινά και τ’ εμόν ο καλόν, να πάει στα ξένα μέρη».

Εορτές  Απριλίου
Τον μήνα Απρίλιο τιμάται από την εκκλησία μας η μνήμη πολλών αγίων που κατάγονται από τον Πόντο. Η γιορτή όμως αυτών των αγίων δεν τονίζεται ιδιαίτερα ούτε τυγχάνει λαμπρών πανηγύρεων αφού μέσα στον Απρίλιο πέφτει σχεδόν πάντα η μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης «η Λαμπρή» και ο κατ’ εξοχήν τιμώμενος από τους Έλληνες Άγιος Γεώργιος ο μεγαλομάρτυς, καθώς και ο Άγιος Απόστολος Μάρκος.
Της Οσίας μητρός ημών Μαρίας της Αιγυπτίας, την 1η του μήνα.
Της Οσίας Ανθούσας κόρης του εικονομάχου Κωνσταντίνου Ε΄ Ισαύρου, του Κοπρώνυμου (739-791), την 12η του μήνα.  Ο Δ. Σ. Λουκάτος προτείνει (και πρέπει όλοι να το δεχτούμε) αντί του ξενόφερτου εορτασμού του Αγίου Βαλεντίνου στις 14 Φεβρουαρίου, δηλαδή στα μέσα Φεβρουαρίου που οι ανθοπώλες έχουν ανάγκη από οικονομική ενίσχυση, να εορτάζεται ως ημέρα αγάπης η Αγία Ανθούσα, η οποία στην Ελλάδα κατά προτίμηση γιορτάζει στις 22 Φεβρουαρίου με την προσφορά λουλουδιών σε μητέρες συζύγους, αδελφές αρραβωνιαστικιές κτλ.
Του Αγίου Ιερομάρτυρα Αναστασίου Επισκόπου Αντιοχείας του επονομαζόμενου Σιναϊτου (559-609), την 20η του μήνα. Σπουδαίο υπήρξε το συγγραφικό του έργο αλλά τα συγγράματα του τα εξαγόρασαν και τα έκαψαν οι εβραίοι.
Του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, (275-303), την 23η του μήνα. Ο Άγιος Γεώργιος είχε καταγωγή από τον πατέρα του, την Νεοκαισάρεια του Καππαδοκικού Πόντου και από την μητέρα του, την Λύδδα της Παλαιστίνης. Άγιος Μεγαλομάρτυς Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος. Βίος - Μαρτύρια - Λατρεία στον Πόντο - Αέρη μ’ κι Άε-γλήγορε μ΄ - Το Τραγούδι του Αγίου Γεωργίου Γαλίανα Πόντου "Περιστερεώτα". Ο Αη Γιώργης ήταν προστάτης των παλληκαριών που είχαν την εικόνα του μέσα σε ασημένιο εγκόλπιο κρεμασμένο από ασημένια επίσης αλυσίδα (κιοστέκ) στο αριστερό πλευρό τους ως συμπλήρωμα της πανοπλίας. Όλοι εφοβούντο τον Αγιώργη και την ημέρα της γιορτής του είχανε αργία και αυτοί ακόμα οι μουσουλμάνοι, οι γυναίκες, προπαντός τον σέβονταν πολύ και θα πήγαιναν στην εκκλησία να ανάψουν το κερί τους. Από την παραμονή ακόμη πολλοί απείχαν από κάθε εργασία. Την ημέρα δε της μνήμης του Αγίου ούτε ψωμί δεν έκοβαν πολλοί, ούτε μαγείρευαν γενικά δε προ πάντων σε παλαιότερα χρόνια, δεν έκαναν καμία απολύτως εργασία ούτε εξωτερική, ούτε οικιακή. Όλοι εφοβούντο την τιμωρία του Αγίου, ιδίως οι έγκυες γυναίκες που πίστευαν ότι η παραμικρή ασέβεια στη μνήμη του Αγίου θα είχε ως αποτέλεσμα οποιαδήποτε παραμόρφωση του μέλλοντος να γεννηθεί παιδιού π.χ. χωλότητα, στραβισμό, ραιβοποδία, αναπηρία κτλ. Ευρύτατα δε κυκλοφορούσαν στους γυναικείους προπαντός κύκλους, διηγήσεις με θέμα τέτοια πραγματικά στοιχεία, δηλαδή σχετικά με άπειρες τέτοιες παραμορφώσεις οφειλόμενες δήθεν στη μήνι του Αγίου για παραλείψεις των εγκύων γυναικών ως προς το σεβασμό που του όφειλαν. 
Της Οσίας μητρός ημών Ελισσάβετ από τα Λιβάδια της Τραπεζούντας (1336-1380), την 24η του μήνα.
Του Αγίου Μάρκου, την 25η του μήνα.  Στις 25 Απριλίου στη μητροπολιτική Ελλάδα έχουμε τη γιορτή του Αγίου Μάρκου συνδεδεμένη με πολλά λαογραφικά στοιχεία. Για τον Πόντο όμως έχουμε μόνο ένα δίστιχο στο οποίο ο ερωτευμένος νέος αναφέρει πως είδε την καλή του του Αγίου Μάρκου στολισμένη με φλουριά: «Είδα σε οψέ κι οσήμερον είδα σε τ΄ Αϊλία, είδα σε τ’ Αεμάρκονος και με τα φουλιρία» Τις τελευταίες μέρες του ο Απρίλιος παρόλο ότι φέρνει την πρασινάδα και τα πολλά λουλούδια είναι δίγνωμος, αλλάζοντας απότομα γνώμη και δεν περνάει απρινάρευτος, δηλαδή χωρίς ξύλα: «Απρίλτς απρινάρευτος ‘κ̌ εξέβεν». Αυτά παρατηρώντας ο Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης (Κάνις) μας παραδίδει από την Χαλδία το τραγούδι των μηνών με την επωδό της τρυγόνας: «Κατηγορούν τον Απρίλ’ η τρυγόνα, η τρυγόνα, ατός φέρ’ και την Λαμπρήν η τρυγόνα, η τρυγόνα». Έτσι λοιπόν συγχωρείται ο Απρίλης, αφού μας φέρνει τη Λαμπρή, την πιο ελληνική από όλες οι ελληνικές γιορτές. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα του Ηλία Α. Τσιρκινίδη για τις ιδιότητες του Απρίλη στον Πόντο το οποίο έχει ως εξής:
“Ση μέσεν «τούπ» ελάγγεψεν Απρίλτς και χαρεμένος,
χωρίς να παίρ’ αναπνοήν, έναν χορόν επέρεν,
ερχίνεσεν και χα αδά και χα εκεί τα χ̌έρα τ’
και τα ποδάρα̤ τ’, εθαρείς θ’ εκόπουσαν τα μέσα τ’
και είχ̌εν χλωροτσ̌ίτσ̌εκα απάν’ ατ’ παρχαρέτ’κα
και σίτα̤ ‘γυροκλώσκουτουν επρόφτασεν και είπεν:
Όθεν δα̤βαίνω και πατώ μυρίζ’ μανουσ̌ακέαν.
Και «τάκ» εντώκεν τη μαντί’ την πόρταν και επέρεν,
δρόμον και πάει, ασάευτον Απρίλτς ο τσ̌ιτσ̌εκίτσον.
Ξάν έκ’σεν κάτ’ ογλήγορα εξέβεν η ρομάνα,
ολόερα τ’ς ετέρεσεν, πουδέν κανέναν ‘κ̌’ είδεν.
Είδεν τα δέντρα ‘φύλλωσαν, τα χορταρόπα πλέον
και τα παρχαροτσ̌ίτσ̌εκα επλέθυναν κ’ εκλώστεν
επέρεν το αρνόπον ατ’ς κι εξέβεν έξ’ σον ήλεν». 
Την 26η Απριλίου εκάστου έτους τιμάται η ιερά μνήμη του Αγίου Ιερομάρτυρος Βασιλέα επισκόπου της Αμάσειας του Πόντου Άγιος Ιερομάρτυρας Βασιλέας, Επίσκοπος Αμάσειας Πόντου.

Πηγή για τα λαογραφικά των μηνών του έτους αποτελεί η ανεπανάληπτη εργασία της κυρίας Έλσας Γαλανίδου - Μπαλφούσια, έκδοση της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών του Αρχείου του Πόντου, (παράρτημα 19, Αθήνα 1999),  υπό τον τίτλο Ποντιακή Λαογραφία "Οι Τέσσερις Εποχές και οι μήνες τους". 

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com