Σταυρίτες, Σεπτέμβριος. Ήθη και έθιμα των Ελλήνων στον Πόντο

Ο μήνας Σεπτέμβριος ήταν ο έβδομος μήνας στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο και τούτο δηλώνει το όνομα του Septem δηλαδή επτά. Ο Ελληνικός λαός έχει δώσει στο Σεπτέμβριο και άλλα ονόματα λόγω της εορτής της παγκόσμιας ύψωσης του Τιμίου Σταυρού και τέτοια είναι: Σταυρίτης, Σταυριώτης, Τρυγητής, ή μήνας του Σταυρού, Σετέμπρης, Θεσέμπρης, Σταυριάτης, Αϊ-Νικήτας (15 Σεπτ.), Σποριάρης και τέλος Βεντεμάς που παράγεται από τη λέξη βενδέμα = τρύγος, συγκομιδή. 

Παρακολουθείστε το βίντεο μας για τον Σταυρίτε, τον μήνα Σεπτέμβριο

Ο μήνας αυτός είναι αντίστοιχος προς τον Βοηδρομιώνα του Αττικού ημερολογίου. Στο Πόντο ονομαζόταν Σταυρίτες στην Κερασούντα, Κοτύωρα, Σάντα, Τραπεζούντα και Χαλδία. Σταυρίτας, στην Κερασούντα, Κοτύωρα, Οινόη και Χαλδία. Σταυρενός ονομαζόταν τέλος στην Ινέπολη. Παράγωγη λέξη των παραπάνω ήταν το σταυροκοκκύμελον, δηλαδή το δαμάσκηνο που ωριμάζει τον Σεπτέμβριο. Με την ίδια λογική έχουμε και τη σταυροκρανέα, το σταυρολάχανο, το σταυράπιν, και το σταυράχαντον.. Στην Κερασούντα και την Οινόη ονόμαζαν σταυρίδιν και στα Κοτύωρα και την Τρίπολη σταυρίδ' ένα ψάρι παρόμοιο με το σκουμπρί το οποίο εικάζεται να έλκει το όνομά του από την εποχή αλιείας του, δηλαδή τον Σεπτέμβριο. Ο Σταυρίτες φέρ' τα νερά κι ο Καλαντάρτς τα χ̌όνι͡α. Ο Σταυρίτες ρούζ' τα φύλλα και ξεραίν' όλα τα ξύλα. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον Μέγα Συναξαριστή αναφέρει σχετικώς για το μήνα Σεπτέμβριο : « Ίνδικτον ημίν ευλόγει Νέου Χρόνου, Ώ και παλαιέ, και δι’ ανθρώπους νέε» (ήτοι σύ ώ Χριστέ). Πρέπει να γνωρίζουμε αδερφοί ότι η του Θεού αγία Εκκλησία εορτάζει σήμερον την Ινδικτίωνα, για τρία αίτια. Πρώτον, επειδή και αυτή είναι αρχή του χρόνου, δια τούτο και υπό των παλαιών Ρωμαίων πολλά ετιμάτο από των αρχαίων χρόνων. Ινδικτίων δε κατά την Ρωμαϊκήν ήτοι κατά τη Λατινική γλώσσα σημαίνει ορισμός. Δεύτερον, εορτάζει η Εκκλησία επειδή κατά τη σημερινή ημέρα επήγεν ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός μέσα στη συναγωγή των Ιουδαίων και εδόθη εις αυτόν το βιβλίο του Προφήτου Ησαϊα, καθώς γράφει ο Ευαγγελιστής Λουκάς (Λουκά δ’) το οποίο ανοίξας ο Κύριος, ω του θαύματος ευθύς εύρε τον τόπον εκείνον ήτοι την αρχή του εξηκοστού πρώτου κεφαλαίου του Ησαϊου, εις το οποίον είναι γραμμένα τα λόγια ταύτα : “Πνεῦμα κυρίου ἐπ’ ἐμέ, οὗ εἵνεκεν ἔχρισέν με εὐαγγελίσασθαι πτωχοῖς· ἀπέσταλκέν με ἰάσασθαι τοὺς συντετριμμένους τὴν καρδίαν· κηρύξαι αἰχμαλώτοις ἄφεσιν, καὶ τυφλοῖς ἀνάβλεψιν, ἀποστεῖλαι τεθραυσμένους ἐν ἀφέσει, κυρύκαι ενιαυτόν Κυρίου δεκτόν”. Αφού δε ανέγνωσεν ο Κύριος τα περί αυτού λόγια ταύτα εσφάλισε το βιβλίον και το έδωκεν εις τον υπηρέτην, έπειτα καθίσας είπεν εις τον λαόν “ότι σήμερον ετελειώθησαν οι λόγοι της Προφητείας ταύτης εις τα ώτα υμών, όθεν ο λαός ταύτα ακούων εθαύμαζε δια τα χαριτωμένα λόγια, τα οποία εύγαινον εκ του στόματός του, ως τούτο γράφει ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Η δε τρίτη αιτία, δια την οποία η Εκκλησία του Χριστού κάμνει σήμερον ενθύμησιν της Ινδίκτου και εορτάζει την αρχήν του νέου χρόνου ήγουν, ίνα δια της υμνωδίας και ικεσίας την οποίαν προσφέρομεν εις τον Θεόν εν τη εορτή ταύτη, γένη ο Θεός ίλεως εις ημάς και ευλογήσει τον νέον χρόνον και χαρίσει τούτος εις ημάς ευτυχή και γεμάτον από όλα τα σωματικά αγαθά και ίνα φωτίσει τα διανοίας μας εις το να περάσωμεν όλον τον χρόνον καθαρώς και με αγαθήν συνείδησιν και εις το να ευαρεστήσωμεν τω θεώ με την φύλαξιν των εντολών του και ούτω τύχωμεν των εν Ουρανοίς αιωνίων αγαθών. Ο μήνας Σεπτέμβριος έχει ημέρας τριάκοντα. Η ημέρα έχει ώρας 12 και η νύξ ώρας 12. Το όνομα Σεπτέμβριος δηλώνει τον αριθμό 7 (έβδομος), και παράγεται απ’ το λατινικό Σέπτεμ. Η αρίθμηση του 7 ξεκινά απ’ το μήνα Μάρτιο κατά τον οποίο δημιούργησε ο Θεός τον κόσμο, διότι επτά μήνες συμποσούνται από του Μαρτίου ως του Σεπτεμβρίου, συναριθμούμενοι δηλονότι και αυτού του Σεπτεμβρίου. Ο κ. Αντώνιος Παπαδόπουλος στο έργο του «Σύμμεικτα Ροδοπόλεως Πόντου -Δοξασίαι περί των μηνών» της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Αρχείον Πόντου Τόμος 26ος - Αθήνα 1964, αναφέρει σχετικώς : Σεπτέμβριος – Σταυρίτες. Το μήνα αυτόν τον έλεγαν Σταυρίτεν από την εορτή του Τιμίου Σταυρού (Ύψωσις) και θεωρείτο ως η αρχή του χρόνου (αρχή της Ινδίκτου, η 1η Σεπτεμβρίου είναι η εκκλησιαστική πρωτοχρονιά). Συνηθιζόταν το ρητό : «Στάμαν Σταυρίταν είδα ‘σε, καλόν να έν’ ιδέας». Τον πρώτο άνθρωπο που θα συναντούσαν την 1η Σεπτεμβρίου, τον συγκρατούσαν μέσα στη μνήμη τους και εάν πήγαινε καλά η χρονιά, τον υποχρέωναν να ξαναεμφανιστεί μπροστά τους και τον επόμενο χρόνο. Αντίθετα, εάν η χρονιά τους εμφάνιζε αποτυχίες, τότε απέφευγαν το πρόσωπο αυτό. Κατά την 22α του μηνός αυτού γιόρταζαν την εορτή του Αγίου Φωκά.

Εορτές Σεπτεμβρίου
Την 1η του μήνα, αρχή της Ινδίκτου, δηλ. του εκκλησιαστικού έτους. Οι Έλληνες στον Πόντο κράτησαν την παράδοση αυτή της εκκλησίας και υπάρχουν πολλές διηγήσεις, δοξασίες και ιστορίες για τα εθιμοτυπικά των ημερών. Στο Σταυρίν και τη Ροδόπολη έλεγαν : "...Στάμαν Σταυρίτα είδα 'σε, καλόν να έν' ιδέα σ' "......Πρώτη Σεπτέμβρη σε είδα, είθε η εμφάνισή σου να 'ναι καλή. Οι δοξασίες είναι παρόμοιες με αρκετές που τηρούνταν την 1η Ιανουαρίου με την πρωτοχρονιά λόγω της 1ης Σεπτεμβρίου που είναι η εκκλησιαστική Πρωτοχρονιά - η αρχή της Ινδίκτου.

Τη 8η του μήνα τα γενέθλια της Θεοτόκου. 
Οι θειότατοι Πατέρες της Εκκλησίας καθόρισαν να εορτάζεται πρώτα-πρώτα η Γέννηση της Θεοτόκου γιατί η Θεοτόκος είναι η αρχή της σωτηρίας του ανθρωπίνου γένους. Η Γέννηση της Θεοτόκου αποτελεί την απαρχή των εορτών. Ήδη από τον 5ο αιώνα συγκαταλέγεται στις μεγάλες Θεομητορικές εορτές και εορταζόταν στις 8 Σεπτεμβρίου στα Ιεροσόλυμα, στο Ναό της Αγίας Άννης κοντά στην Προβατική Κολυμβήθρα, όπου κατά την παράδοση ευρισκόταν το σπίτι των Θεοπατόρων Ιωακείμ και Άννης. Πρωταρχική δε πηγή όσων γνωρίζουμε για την εορτή είναι το Πρωτευαγγέλιο του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου.

Τη 9η του αυτού μηνός, η μνήμη του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Σεβηριανού
Ο Άγιος Σεβηριανός μαρτύρησε στα χρόνια του βασιλιά Λικινίου. Καταγόταν από τη Σεβάστεια και τον διέκρινε θερμός ζήλος, με τον οποίο υπηρετούσε το Ευαγγέλιο. Χρησιμοποιούσε τα πλούτη του για τους φτωχούς και για τους φυλακισμένους χριστιανούς. Είχε φέρει πολλούς στη χριστιανική πίστη και αρκετούς είχε ενθαρρύνει να υποστούν καρτερικά και νικηφόρα το μαρτύριο. Όλα αυτά έκαναν τον αιμοβόρο ηγεμόνα Λυσία να καλέσει το Σεβηριανό στην Καισαρεία. Εκεί, αφού απέτυχε στην προσπάθεια του να κάμψει το φρόνημα του Αγίου, διέταξε να τον μαστιγώσουν με νεύρα βοδιού. Κατόπιν, ξέσχισαν τις σάρκες του με σιδερένια νύχια, έτσι ώστε το αίμα να τρέχει σαν χείμαρρος. Οι πόνοι ήταν αφόρητοι και οι πληγές μεγάλες και βαριές. Η υπομονή, όμως, του Σεβηριανού ήταν ισχυρότερη και αναφώνησε προς τον Κύριο θερμή προσευχή. Η ψυχή του έμεινε σταθερή και νικήτρια, το δε σώμα του έμεινε κρεμασμένο στο τείχος της Καισαρείας.

Τη 14η του αυτού μηνός,  η Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού.
Όπως μας αναφέρει ο Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης : «Η μέρα της γιορτής αυτής σε πολλά μέρη αποτελεί χρονικό σταθμό στις τοπικές αγροτικές και ποιμενικές εργασίες και λαμβάνεται ως η αρχή ή το τέρμα για τις σχετικές συμβάσεις. Αλλά σταθμό αποτελούσε παλαιότερα και για τους ναυτικούς, οι οποίοι τότε σταματούσαν τα μακρινά ταξίδια με ιστιοφόρα, όπως συμβούλευε η παροιμία: "Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε". Στις εκκλησίες μοιράζεται τη μέρα αυτή βασιλικός, εκκλησιαστική συνήθεια που πηγάζει από την παράδοση ό,τι στο μέρος όπου βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός είχε φυτρώσει το αρωματικό αυτό φυτό, που για το λόγο αυτό λέγεται και σταυρολούλουδο... Με το βασιλικό από την εκκλησία και με αγιασμό της ημέρας ετοιμάζεται το νέο προζύμι για όλη τη χρονιά». Περί του χρονικού της ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού από την Αγία Ελένη, υπάρχουν πλούσιες πηγές και βιβλιογραφία.

Τη 22α του αυτού μηνός, μνήμη του Αγίου Ιερομάρτυρα Φωκά του θαυματουργού.  Πατρίδα του Αγίου Φωκά ήταν η Σινώπη του Ευξείνου Πόντου. Οι γονείς του Πάμφυλος (ναυπηγός στο επάγγελμα) και Μαρία μεταλαμπάδευσαν στο Φωκά από την παιδική του ηλικία τη φλόγα της αγνής πίστης τους και τη θερμή ευσέβεια τους. Ο Φωκάς από μικρό παιδί εντρυφούσε στην ανάγνωση των Γραφών, και εκείνο που ιδιαίτερα τον διέκρινε ήταν η θερμή και ειλικρινής αγάπη που είχε προς το Θεό, αλλά και προς τους συνανθρώπους του. Διότι οδηγό στην αγάπη του αυτή είχε πάντα τα θεόπνευστα λόγια της Αγίας Γραφής: «Ὁ ἀγαπῶν τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ ἐν τῷ φωτὶ μένει,... ὁ δὲ μισῶν τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ ἐν τὴ σκοτία ἐστι» (Α' επιστολή Ιωάννου, Β' 10-11). Εκείνος, δηλαδή, που αγαπά τον αδελφόν του, μένει μέσα στο πνευματικό και ηθικό φως. Αναδείχθηκε Επίσκοπος Σινώπης και ευτύχησε να έχει το χάρισμα της επιτέλεσης θαυμάτων στο όνομα του Τριαδικού Θεού. Ανέπτυξε έντονη ιεραποστολική δραστηριότητα στην περιοχή της Επισκοπής του, γεγονός που δεν πέρασε απαρατήρητο σε κάποιους φανατικούς ειδωλολάτρες. Πράγματι, ο Έπαρχος Αφρικανός, διέταξε την σύλληψή του και τον έριξαν σε καυτό λουτρό, όπου και παρέδωσε το πνεύμα του, επί των χρόνων του αυτοκράτορος Τραϊανού (98 - 117 μ.Χ.).  Διαβάστε περισσότερα για τον Άγιο Φωκά στο αφιερωματικό μας άρθρο : http://www.kotsari.com/8rhskleia/saints-and-witnesses/292-agiologion-pontou-agios-fokas-ieromartiras

Επίσης τη 22α του μηνός Σεπτεμβρίου εορτάζεται η μνήμη του Οσιομάρτυρα Φωκά του κηπουρού καταγομένου επίσης από τη Σινώπη του Πόντου.  Ο Άγιος Φωκάς έκανε πολλά θαύματα και μετά τον θάνατό του. Ο λαός τον σχετίζει με τη θάλασσα και τα θαλασσινά ταξίδια.  Όταν κάποτε ο Αλέξιος Γ΄ ο Κομνηνός ταξίδευε από την Κωνσταντινούπολη για την Τραπεζούντα κοντά στο λιμάνι των Πλατάνων το καράβι του κινδύνευσε να βουλιάξει. Τότε ο αυτοκράτορας επικαλέστηκε την βοήθεια του αγίου Φωκά του κηπουρού και ο άγιος έκανε το θαύμα του. Στο ακρωτήριο των Πλατάνων ο Αλέξιος Γ΄ ο Κομνηνός ανέγειρε ωραιότατο ναό προς τιμή του αγίου Φωκά του κηπουρού. Το παράδειγμα αυτό εκ των υστέρων ακολούθησε και ο λαός και έτσι εξηγείτε ότι σε πολλά τρικυμιώδη σημεία των λιμανιών του Εύξεινου Πόντου υπάρχουν πολλοί ναοί αφιερωμένοι στον ίδιο άγιο. Στη Μούζαινα Χαλδίας υπάρχει χωριό στο όνομα του αγίου Φωκά.  Διαβάστε περισσότερα για τον Άγιο Φωκά τον κηπουρό στο αφιερωματικό μας άρθρο : http://www.kotsari.com/8rhskleia/saints-and-witnesses/93-agios-fokas-kipouros-sinopis-pontou 

Πηγή για τα λαογραφικά των μηνών του έτους αποτελεί η ανεπανάληπτη εργασία της κυρίας Έλσας Γαλανίδου - Μπαλφούσια, έκδοση της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών του Αρχείου του Πόντου, (παράρτημα 19, Αθήνα 1999),  υπό τον τίτλο Ποντιακή Λαογραφία "Οι Τέσσερις Εποχές και οι μήνες τους". 

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com