Γαμήλια τραγούδια, χοροί και έθιμα της Κερασούντας

Τα γαμήλια τραγούδια της Κερασούντας μερικά από τα οποία έχουν και επωδούς στην τουρκική γλώσσα δεν φαίνεται να έχουν πολύ παλιά προέλευση, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα δημοτικά ποντιακά τραγούδια τα οποία χρονολογούνται απ τον Ι΄ μ.Χ. αιώνα. 

Χάριν παραδείγματος αναφέρουμε το παρακάτω άσμα με μικτό στίχο:
"Οι δέσμοι κι οι Βασιλικοί, άλ' ελμά κιούλ ελμά,
και το τριανταφυλλάκι, άλ κιουζέλ ελμά,
τα τρία καυχούνταν κ' έλεγαν, άλ' ελμά κιούλ ελμά,
και ποιο μυρίζει κάλλιον, άλ' κιουζέλ ελμά...."

Το χορικό αυτό τραγούδι ήταν ένα απ τα πολλά που τραγουδούσαν μετά το στεφάνωμα στο σπίτι του γαμπρού, όταν πρωτόμπαινε η νύφη στο χορό. Το μέλος των γαμήλιων τραγουδιών ήταν εντελώς ιδιότυπο. Είχε πολύ σχέση με την εν γένει ανατολίτικη μουσική και ήταν μάλλον βυζαντινής τεχνοτροπίας, γι' αυτό και ήταν ευκολότερο να μεταγραφεί με τη βυζαντινή παρασημαντική παρά στις κλίμακες της ευρωπαϊκής μουσικής. Είχε κάτι απ τη μελαγχολία της μεσαιωνικής ψαλμωδίας με υπόθεση και περιεχόμενο την έξαρση της προσωπικότητας της νύφης και του γαμπρού.

Δείτε το βίντεο με αποσπάσματα γαμήλιων τραγουδιών της Κερασούντας

"Άλφα, έ ! πρ' αμάν αμάν, άλφα θέλω ν΄ αρχινήσω κόρη μου να σε στολίσω,
Βήτα, έ ! πρ' αμάν αμάν, βήτα βέβαια σου λέγω πώς να σε πάρω θέλω.
Γάμμα, έ ! πρ' αμάν αμάν, γάμμα γίνουμαι κομμάτια για τα δυό σου μαύρα μάτια.
Δέλτα, έ ! πρ' αμάν αμάν, δέλτα δε σου φανερώνω της καρδούλας μου τον πόνο.
Έψιλον, έ ! πρ' αμάν αμάν, έ ψηλόν μου κυπαρίσσι π' έχεις στην κορφή κρύα βρύση.
Ζήτα, έ ! πρ' αμάν αμάν, ζήτα ζώνουμαι τα φίδια για τα δυό σου μαύρα φρύδια..."

Το τραγούδι αυτό ήταν το πρώτο που τραγουδούσαν μετά το τίμεμαν των προσκεκλημένων δηλαδή τη στιγμή αμέσως μετά τη στέψη, οπότε με τα στέφανα ακόμη στο κεφάλι τους έμπαιναν νύφη και γαμπρός στο χορό. Πολλά από αυτά τα τραγούδια παρουσιάζουν αν όχι εξαιρετική ποιητική σημασία, τουλάχιστον ιστορική όπως :
• Η Ελληνοπούλα της Θεσσαλονίκης
• Ποιος είδε και ποιος άκουσε κόρη να πολεμήσει
• Χάραξεν η Ανατολή κοκκίνηξεν η Δύση
• Απάνω σε ψηλό βουνό αητός έριχνε την φωνήν...κ.ά.

Μερικά από αυτά εξιστορούν τη συζυγική στοργή με πρόλογο το ξενιτεμό του νεαρού συζύγου, ο οποίος κάνει θερμή σύσταση στην καλή του : Να μη βγεί στο πηγάδι (στη βρύση) για νερό, κατά το διάστημα της απουσίας του και να μη βάλει τα γιορτερά της μέχρι την επιστροφή του:
" Δέρνεις με κάλη μ' , δέρνεις με, κι εγώ θα ξενιτευτώ
Να λείπω χρόνους, μη φορείς και μήνες μ' αναλλάζεις
Να λείπω τρία και τέσσερα και ΄ς σην πηγήν 'κ' εβγαίνει Θεέ μου ,
κι ας εφούρτσιζεν α ΄ς ση Πόλιν καράβιν,
Να είχεν τον αφέντη μου μέσα καραβοκύρην
Ακόμαν ο λόγος έστεκεν κι η συντυχιά κρατούσεν...."
Η σημασία του "δέρνεις με" σ' αυτό το τραγούδι είναι μεταφορική και δηλώνει "με θλίβεις".

Παρόμοιες εκφράσεις υπάρχουν και αλλαχού σε παλιότερα ποντιακά τραγούδια, οι οποίες είναι εύκολο να παρερμηνευτούν.

Τα τραγούδια που τραγουδούσαν κατά το στόλισμα της νύφης ήταν ιεροτελεστικά και παρουσίαζαν σοβαρότητα. Τη μέρα της στέψης μαζεύονταν στη νυφική παστάδα οι φίλες και οι συνομήλικες της νύφης, άλλες καθισμένες κι άλλες όρθιες. Κάποιες είχαν ντέφια στα χέρια τους και όλες ήταν ντυμένες με τις τοπικές χρυσοΰφαντες ενδυμασίες τους τριγύρω απ τη νύφη, παρουσιάζοντας ένα θέαμα αρχαϊκής παράστασης Ωκεανίδων, τηρώντας έντονο το κλίμα της μυσταγωγίας στην τελετή προετοιμασίας της νύφης για τον γάμο. Άλλα κορίτσια χτένιζαν κι άλλα έπλεκαν σε πλεξούδες τα μυρωμένα μαλλιά της νύφης, άλλες τραγουδούσαν ρυθμικά και απαλά τα σχετικά τραγούδια, άλλες έραβαν τα φλουριά της χαβέκας μέσα στις πλεξούδες των μαλλιών, άλλες τακτοποιούσαν την τάπλαν με τους αστραφτερούς μαχμουτιέδες και τη κατσή τα φλουρία, άλλες κρεμούσαν το κερτανλίκι με τους αυστριακούς ντουπλέδες, δικέφαλα και τρικέφαλα στο λαιμό της. Η μελωδία των παρθενικών τραγουδιών με τη ρυθμική υπόκρουση των ντεφιών ή με τη συνοδεία ενός αργοστενάζοντος βιολιού ή λύρας, τα αναφιλητά της νύφης μαζί με τους λυγμούς των στοργικών γονέων, οι εκδηλώσεις των καλεσμένων συγγενικών και φιλικών προσώπων αλλά και η αρωματισμένη ατμόσφαιρα, όλα αυτά αποτελούσαν ένα επιβλητικό σύνολο στο οποίο η χαρά και η λύπη συνυπήρχαν. Οι χοροί τραγουδούσαν :
"Αυγήν , αυγήν επέρασα κόρ' απ' τον μαχαλά σου,
ραγμάδα 'χεν η πόρτα σου κι΄είδα την αφεντιά σου,
είδα τ' αγγελικό σ' κορμί στην κλίνην που κοιμάσαι,
στην κλίνην και στο πάπλωμα, σ' ολόχρυσα σεντόνια.
Κι η κόρη ενεστέναξεν και βαριαναστενάζει.
Τ' έχεις κόρη μ' και θλίβεσαι και βαριαναστενάζεις ;
Για μ' είν' τα ρούχα σου παλιά και τα μεταξωτά σου ;
Φωτιά να κάψ' τα ρούχα μου και τα μεταξωτά μου,
τ' όν αγαπώ παντρεύουνε κι' εμέ παρηγορούνε...."

Στο αρχοντικό του γαμπρού το πρωινό της ίδιας ημέρας συνέβαινε συγκέντρωση των συγγενών και φίλων για το στόλισμα του γαμπρού. Κάθιζαν τον γαμπρό στη μέση σε μία πολυθρόνα και τον περιστοίχιζαν δύο ομάδες φίλων και τραγουδιστών που τραγουδούσαν επ' αμοιβήν τα σχετικά τραγούδια, ενώ ένας εκ των παρισταμένων ασχολιόταν με το καλλώπισμα και την κόμμωση του γαμπρού. Με καταφανή συγκίνηση ο πατέρας του γαμπρού τον πλησίαζε κατά τη διάρκεια του στολίσματος κρατώντας ένα κόκκινο ζωνάρι για να τον ζώσει. Αυτή η γαμπριάτικη ζώνη ήταν η ζώνη του ανδρισμού και συμβόλιζε τη μεταβίβαση της ευγονίας. Οι δύο χοροί συνέχιζαν με το τραγούδι:
"Απάνω σε ψηλόν βουϊνόν αητός έριχνεν την φωνή,
Βουϊνά μου χαμηλώσετε, δεντριά μου κλίνετε κορφές.
Του Ρήγα γιός παντρεύεται, σήμερα στεφανώνεται.
Κι εγώ για τον κυρ-νιόν γαμπρόν, τρείς κάμπους θε να ανεβώ.
Να πελεκήσω μάρμαρα, να φτιάσω μαρμαρο-λουτρόν,
να λούζεται ο νιός γαμπρός, κατόπιν ο παράνυμφος"

Μετά το στεφάνωμα και την έξοδο απ την εκκλησία όπου συνήθως τελούνταν το μυστήριο του γάμου, σε όλη τη διαδρομή ακολουθούσαν τους νεονύμφους ο γαμοστόλος με τους μασιαλάδες (φανούς) μπροστά αν ήταν νύχτα. Η πομπή σταματούσε την πορεία της σε συγγενικά ή και φιλικά σπίτια, όπου έβγαζαν επάνω στην πόρτα το εξωπάτιν δηλαδή ένα τραπέζι με πιοτά και μεζέδες από τα οποία πρώτοι έπρεπε να κεραστούν ο γαμπρός με τη νύφη. Μετά όλοι έπαιρναν ένα ποτηράκι κρασί και εύχονταν τα καλορίζικα...και στα δικά σου ή και στα παιδιά σου...και προχωρούσε η πομπή παρακάτω. Επι κεφαλής της πομπής αρειμάνιοι ναυτικοί τραγουδούσαν με τις βροντερές φωνές τους το καθιερωμένο στην περίσταση τραγούδι: "εκάλεσαν τον βασιλιά και την βασιλοπούλαν". Μόλις έφταναν στην πόρτα του σπιτιού του γαμπρού και οι νεόνυμφοι διέρχονταν το κατωθύρι, καταιγισμός κουφέτων, λουλουδιών, και μεταλλικών κερμάτων τους υποδεχόταν συνοδευόμενος από επευφημίες και από ζωηρά επιφωνήματα χαράς και ευχών: Καλορίζικοι !!! Να συγγεράσετε !!!  Αφού έμπαιναν στο φωτολουσμένο σπίτι, προσφέρονταν τα απαραίτητα τραταμέντα (κεράσματα) και μετά άρχιζε απ τους καλεσμένους ο χορός με το ιδιόρρυθμον Κοτσαγκέλιν (εκ του κουτσο-αγγέλω):
" Εβραδιάστα μ' 'ς σο λιβάδιν, είδα μια γλυκέσαν κόρην.
Είπα 'τεν να ζήσεις κόρη, δός κι εμέ από το μήλον.
Απ' το μήλον απ' τ' απίδιν, κι απ' τα δυό γλυκά σου χείλη"

Παρακολουθείστε το βίντεο μας για το γαμήλιο δημώδες άσμα Αυγερινός θε να γενώ

Και άλλος χορός συνέχιζε το γοργόν:
"Κι' ένας λεβέντης και μακρύς, κι΄ένας καλός κουρσάρος, πήρεν το νού μ'.
Πήρεν το νού μ' , πήρεν το νού μ' , πήρεν το λογικό μου.
Με τα μαχαίρια περπατεί με τα σπαθιά ζωσμένος.
Πήρεν το νού μ', πήρεν το νού μ' ...."

Στο νυφικό δωμάτιο συγχρόνως άλλες ομάδες νέων αγοριών και κοριτσιών τραγουδούσαν απαλά:
"Άκουε του γαμπρού μάνα, της νύφης η καλή μάνα,
άκουε και γλυκά λόγια, που στολίζεται ο γιυόκας σου.
Μάνα, χάλα την στέπη σου και βγάλ' τα τρία ανοιγάρια,
κι άνοιξε χρυσή σεντουκιά και βγάλ' αργυρά τραπολόζια.
Να στολίζετ' ο γυιόκας σου, του Σουλτάν μπεη ο γυιός".

Μετά τα μεσάνυχτα κι ύστερα απ το πολύωρο τραπέζι των καλεσμένων, σηκώνουν την νύφην 'ς σο ποδάριν. Βγάζουν τα τραπέζια και γρήγορα γρήγορα στήνεται μέσα στην αίθουσα αυτή ένα ικρίωμα με χαλιά, λουλούδια και άλλα στολίδια και επ' αυτού τοποθετούν τη νύφη. Ενώ όλοι μαζί τραγουδούν το "Χάραξεν η Ανατολή, κοκκίνιξεν η Δύση" πλησιάζει αργά-αργά την καμαρωμένη (σκεπασμένη στο κεφάλι με τούλι) νύφη, η μητέρα του γαμπρού και κρεμά στο λαιμό της το χάρισμαν, το δώρο των πεθερικών. Συνήθιζαν να χαρίζουν χρυσό ρολόι με χρυσή καδένα, αλλά οι πλέον εύποροι χάριζαν και άλλα βαρύτιμα κοσμήματα. Αυτή η στιγμή σηματοδοτεί το χρονικό σημείο όπου αποχωρούν οι καλεσμένοι, εκτός απ' τα συγγενικά πρόσωπα και τα πολύ φιλικά που κατά κανόνα πρέπει να μείνουν ως τα ξημερώματα.

Παρακολουθείστε τα αφιερωματικά μας βίντεο για την εθιμοτυπία του ποντιακού γάμου

Στην Κερασούντα υπήρχε ακόμη ένα γαμήλιο έθιμο, μάλλον παράδοξο αλλά προφανώς στηρίζεται σε κοινωνικούς και ψυχολογικούς λόγους. Το έθιμο αυτό λέγεται χαπασάτ , σύμφωνα με το οποίο αποφεύγονταν οι όποιες μικροδιαφορές και διενέξεις μεταξύ των μελλόντων συγγενών, πράγμα πολλές φορές μοιραίο σε τέτοιες περιστάσεις. Το χαπασάτ ήταν η σύμπτυξη όλων τα γαμήλιων εθίμων και διαδικασιών, αλλά και του στεφανώματος σε μία και μόνη νύχτα. Η λέξη είναι τουρκική και δηλώνει μάλλον σαν έννοια το "άψε σβήσε". Συχνά ακουγόταν έκφραση όμοια με την παρακάτω : "Απόψ' εγέντον το χαπασάτ τη Δελήγιαννη". Το πρωί άρχιζαν βέβαια τα σχόλια αλλά ήταν κατόπιν εορτής. Τα συνοικέσια στη μεσαία τάξη ήταν συχνά. Πρωτίστως γινόταν βολιδοσκόπηση των ενδιαφερομένων απ' τον προξενητή ή απ' την κατ' επάγγελμα προξενήτρα. Όταν συνέβαινε να υπάρχει συναίνεση περί του συνοικεσίου, προχωρούσε η συζήτηση στα ζητήματα οικονομικής φύσεως που σχεδόν πάντοτε κατέληγε σε οριστικό διακανονισμό. Προικοσύμφωνα γίνονταν αλλά ήταν ελάχιστα. Μετά το πέρας των συζητήσεων αυτών, μπορούσαν πλέον να ανακοινώσουν επίσημα το συνοικέσιο. Ως τότε όμως σκεπαζόταν από ένα πέπλο μυστικισμού και επιφυλακτικότητας λόγω του βάσιμου φόβου μήπως "παίρ' βόλταν", δηλαδή μήπως ματαιωθεί από διάφορους καλοθελητές "Διαβόλοι εσήβαν απές" όπως συνήθιζαν να λένε. Όταν οριζόταν η ημέρα της στέψης, άρχιζαν οι επισκέψεις του γαμπρού στα πεθερικά του στην αρχή με συγγενείς και στην πορεία και μόνος του. Λίγες μέρες πρίν τη στέψη, συγκεντρώνονταν φίλες και συγγενικές κόρες στο σπίτι της νύφης κατόπιν σχετικής προσκλήσεως, "οι λαλεμένοι" για το "κελίν χαμαμί" δηλαδή για το λουτρό της νύφης. Λίγο νωρίτερα το ίδιο συνέβαινε και στο σπίτι του γαμπρού. Το λούσιμο διαδραματιζόταν πομπωδώς και δεν έλειπαν τα όργανα και η μουσική τα πιοτά και τα τραταμέντα. Οι χοροί στις συγκεντρώσεις του γάμου ήταν διάφοροι και ανάλογοι των τραγουδιών που λέγονταν. Τα δημώδη γαμήλια τραγούδια δεν λέγονταν στην τύχη αλλά είχαν συγκεκριμένη ώρα και τάξη, σύμφωνα με τη στιγμή και τη διαδοχή των τελετουργικών του γάμου. Για παράδειγμα όταν σήκωναν τη νύφη ΄ς σο ποδάρ' έλεγαν το χάραξεν η Ανατολή κοκκίνιξεν η Δύση, το οποίο δεν ήταν τραγούδι για χορό. Όταν όμως έβαζαν τη νύφη στο χορό, τότε οι κυριότεροι των καλεσμένων δημιουργούσαν κύκλο κρατημένοι χέρι-χέρι σε κάθετη στάση. Εκινούντο με πολύ αβρότητα σε βραδύν ρυθμόν κλίνοντας διαδοχικά το σώμα πότε αριστερά και πότε δεξιά ενώ με μικρά βήματα στρεφόντουσαν προς τον κύκλο. Η ιδέα και μόνο ότι στο χορό αυτό συμμετείχαν και οι νεόνυμφοι, έδινε το μέτρο της σεμνότητας που ορίζει η περίσταση αυτή με ησυχαστικές κινήσεις, ενώ το τραγούδι ήταν ειδικά διαλεγμένο σε αργό ρυθμό συνήθως 2/4:
"Ποιος είδε και ποιος άκουσε, κόρην να πολεμήσει (γιάρ)
Κόρην να ζώνεται σπαθιά και να βαστάει τουφέκι (κοντάρι) – γιάρ
Για να κατέβει σε γιαλό, να πάγει να πολεμήσει –γιάρ
Σην έμπαν χίλιους έκοψεν, σην έβγαν δυό χιλιάδες
και σα κλωθογυρίσματα, εκόπαν τα κουμπιά της –γιάρ.
Κι' εκόπαν τα κουμπίτσια της κι΄εφάνθαν τα βυζιά της –γιάρ.
Γυναίκικον ο πόλεμος, αγουριανόν ο κούρσος.
Γυναίκικον έν' το σπαθίν, (ν)το κόφτ' τα παλληκάρια"

Και στη συνέχεια
"Κι απ' όλα τ' άστρη τ' ουρανού, τον φεγγαράκιν αγαπώ.
Τον φεγγαράκιν αγαπώ, όπου με φέγγει και διαβώ.
Όπου με φέγγει και διαβώ και πάγω ΄ς σην πόλλ' αγαπώ...."

Τα τραγούδια κατηγορίας κοτσ'αγγέλια τα χόρευαν κι αυτά με διαφορετικό τρόπο. Άλλα με ρυθμό γκαλόπ, οπότε η χορευτική ομάδα σχημάτιζε ευθεία γραμμή και χόρευε το χορό του κουτσού, πότε γρήγορα και τρεχάλα και ευθύς αμέσως απότομη στάση και πάλι εξόρμηση και εκ νέου σταμάτημα λίγων δευτερολέπτων. Τα χέρια τα τοποθετούσαν ο ένας πίσω στην πλάτη του άλλου, ή αριστερά του προηγούμενου και δεξιά του επόμενου. Οι χορευτικές κλήσεις δεξιά και αριστερά με χάρη και ρυθμό και βάδισμα εμπρός με τον σέρνοντα χορό που έκανε πολλούς ελιγμούς και αναπηδήματα, απαράλλακτα όπως γίνεται στον Καλαματιανό:
"Κόψε κλαδί βασιλικό, πουλί μου δε σ' αλησμονώ,
και φγιάσε 'να φουρκάλι 'σαν κι εσένα δεν είν' άλλη.
Να φουρκαλίσω τη θάλασσα , πουλί μου δε σ΄αγκάλιασα,
κι όλον το περιγιάλι....σαν κι εσένα δεν είν' άλλη..."

Άλλα Κοτσ'αγγέλια χορεύονταν ομαλότερα και χωρίς ρυθμικές διακοπές, με τάξη. Αυτός που έσερνε το χορό φρόντιζε να οδηγεί όλη αυτή την ανθρώπινη αλυσίδα των χορευτών σε δρόμους, διαδρόμους αλλά και στις σκάλες φιλικών σπιτιών, επιστρέφοντας και πάλι πίσω και με κατεύθυνση έπειτα κάπου αλλού. Συνήθως τα Κοτσ'αγγέλια οδηγούσαν σε βαθμιαία διάλυση της συγκέντρωσης , κι απ΄ένας ένας βούζ, όπως συνήθιζαν να λένε χαριτολογώντας καθώς έφευγαν με το  χαρακτηριστικό:
"Εβραδυάστα μ' ΄ς σο λιβάδιν, ήυρα μίαν γλυκέσαν κόρην
Είπα 'τεν να ζήσεις κόρη, δός κι' εμέ απέ το μήλον
Απ' το μήλον κι απ' τ' απίδιν, γι' απ' τα δυό γλυκά σου χείλη..."

Πέρα από αυτούς τους χορούς με τα παλαιοπρεπή τραγούδια με έκδηλη τη μεσαιωνική τους προέλευση, τόσο ως προς τη γλώσσα όσο και ως προς την ποίηση, στους γάμους κάθε κοινωνικής τάξης, έδιναν κι έπαιρναν κατά το λεγόμενον, τόσο οι Ευρωπαικοί όσοι και οι Ποντιακοί χοροί με τα δίστιχα τα Τραπεζουντέϊκα και τα Κρωμέτικα και με την αθάνατη λύρα ως μουσική συνοδεία. Χόρευαν το Ομάλιν, το συρτό, το Λάζικον ή Τρομαχτόν, το Πιτσάκ οϊνού το οποίο κυρίως χόρευαν μόνο στην ύπαιθρο, αλλά και άλλους χορούς.

Πηγή: Γεώργιος Βαλαβάνης - Ποντιακά φύλλα Αρ. 17,18 &19, Ιούλιος, Αύγουστος & Σεπτέμβριος 1937.

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com