Ονομαστές οικογένειες της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας: Γαβράδες, Ξιφιλίνοι, Σχολάριοι, Δωρανίτες, Καβαζίτες, Μειζομάτες, Καμαχηνοί, Τζανιχίτες, Αμυτζανταράντες, Ακριβι(τ)ζιώτες, Σαμψών, Καβαζίτες, Μαλεϊνοι.

Πολλές επιφανείς βυζαντινές οικογένειες συνδέονταν με τον Πόντο με σχέσεις καταγωγής ή άλλου είδους, όπως οι Κρηνίτες, οι Λακαπηνοί, οι Μαλεΐνοι, οι Φωκάδες, οι Δούκες, οι Κουρκούες, οι Κεκαυμένοι και οι Κομνηνοί. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε σύντομα κάποιες από τις οικογένειες που ήταν ιδιαίτερα συνδεδεμένες με την πόλη ή με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές ποντιακές οικογένειες συνδέονταν με σχέσεις καταγωγής ή συγγένειας με μεγάλους γεωργιανούς ή λαζικούς οίκους.

Οι Γαβράδες
Η οικογένεια των Γαβράδων κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή του Πόντου κατά τον 11ο και 12ο αιώνα και συνδέθηκε με τις κινήσεις αυτονόμησης της περιοχής από τη βυζαντινή εξουσία. Πολλοί Γαβράδες διακρίθηκαν στη βυζαντινή κοινωνία και στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, κάποιοι προσχώρησαν στους Σελτζούκους, ενώ ένα παρακλάδι της οικογένειας, γνωστοί ως "Khovra", χρημάτισαν ηγεμόνες της Κριμαίας. Θρυλική υπήρξε η δράση κάποιων μελών, ενώ ο Θεόδωρος Α΄ Γαβράς αγιοποιήθηκε από την τοπική Εκκλησία. Στη μνήμη του οικοδομήθηκε ναός και σώζεται μια ακολουθία και μια αφήγηση του μαρτυρίου του.

Οι Ξιφιλίνοι
Η οικογένεια των Ξιφιλίνων καταγόταν από την Τραπεζούντα και άκμασε τον 11ο και 12ο αιώνα. Πολλά μέλη της διετέλεσαν διοικητικοί αξιωματούχοι κυρίως στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη, ενώ άλλοι υπηρέτησαν την Εκκλησία. Από την οικογένεια προήλθαν δύο πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, ο Ιωάννης Η΄ και ο Γεώργιος Β΄ (1191-1198) Ξιφιλίνοι. Ο Ιωάννης Η΄ Ξιφιλίνος και ο ανιψιός του Ιωάννης Ξιφιλίνος ο Νέος ανήκαν στους κύκλους των διανοουμένων της εποχής και άφησαν συγγραφικό έργο. Στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έδρασαν μεγάλες οικογένειες, όπως οι Δωρανίτες, οι Καβαζίτες, οι Μειζομάτες, οι Καμαχηνοί, οι Τζανιχίτες, οι Αμυτζανταράντες, οι Ακριβι(τ)ζιώτες και οι Σαμψών, Καβαζίτες. Πρόκειται γενικά για πλούσιους γαιοκτήμονες, που αρχικά συντέλεσαν στην εδραίωση των Μεγάλων Κομνηνών στην Τραπεζούντα και στη συνέχεια παρείχαν έμψυχο δυναμικό και υλική υποστήριξη στην αυτοκρατορία. Οι οικογένειες αυτές διέθεταν κτήματα και δρούσαν στο θέμα Χαλδίας, στη ραχοκοκαλιά της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών. Η θέση τους τους επέτρεπε να ελέγχουν τα μονοπάτια προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας και τους δρόμους που συνέδεαν τη Γεωργία με τα τουρκικά εδάφη. Παράλληλα με τις ποντιακής καταγωγής οικογένειες έδρασε και η οικογένεια των Σχολαρίων, οι οποίοι κατάγονταν, σύμφωνα με μία άποψη, από την Πόλη. Μέλη της κατείχαν θέσεις υψηλές στο παλάτι των Μεγάλων Κομνηνών, ενώ ο χώρος επιρροής τους εντοπίζεται στην παράλια ζώνη της αυτοκρατορίας. Οι μεγάλες οικογένειες της Τραπεζούντας αποτέλεσαν πυρήνες οργάνωσης στασιαστικών κινημάτων. Οι μεταξύ τους αντιθέσεις οδήγησαν συχνά σε πολιτική κρίση στους κόλπους της αυτοκρατορίας και σε αποδυναμωτικούς εμφύλιους πολέμους. Η δυναστική έριδα των μέσων του 14ου αιώνα οδήγησε σε μεγαλύτερη ένταση τις σχέσεις των αντιτιθέμενων παρατάξεων. Η βασιλεία του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού σήμανε την αποκατάσταση της ηρεμίας, με την επικράτηση των Σχολαρίων και τον επακόλουθο φιλικότερο προς το Βυζάντιο προσανατολισμό του κράτους.

Αμυτζαντάριοι
Αντικείμενο έρευνας πολλών μελετητών αποτέλεσε η παρουσία των Αμυτζαντάριων στο πολιτικό προσκήνιο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας το 14ο αιώνα. Οι Α. Σαββίδης και Θ. Γεωργιάδης καθώς και οι συντάκτες του Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit υποστήριξαν ότι οι Αμυτζαντάριοι αποτελούσαν έναν από τους κυριότερους Tραπεζουντιακούς αριστοκρατικούς οίκους που πρωταγωνίστησαν την περίοδο εκείνη. Διαφορετική άποψη εξέφρασε ο A. Bryer, ο οποίος δεν τους θεωρεί μέλη οικογένειας, παρά υποστηρίζει ότι ο όρος «Αμυτζανταράντες» χαρακτηρίζει άτομα ή οικογένειες με κοινή ενδεχομένως καταγωγή ή, πιθανότερο, ένα κράμα κατοίκων του ανατολικού Πόντου με γεωργιανές, αρμενικές, λαζικές, ελληνικές και, πιθανόν, και τουρκικές καταβολές. Όσον αφορά την προέλευση του ονόματος της «οικογένειας» ή της «κοινωνικής ομάδας», αυτό σχετίζεται κατά πάσα πιθανότητα με το στρατιωτικό αξίωμα του Αμυρτζανταρίου, το οποίο υποδηλώνει το αντίστοιχο αξίωμα του πρωτοσπαθάριου, προερχόμενο από το τούρκικο emır cadar. Ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Ιωάννης-Ιωσήφ Λαζαρόπουλος τους αναφέρει ως «Αμιτζανταράντας» ενώ ως αξιωματούχος μνημονεύεται ο Αμυ(ρ)τζαντάριος στον κατάλογο του Ψευδο-Κωδινού. Τραπεζούντιοι αξιωματούχοι, κάτοχοι του τίτλου αυτού, αναφέρονται ωστόσο και σε άλλες πηγές. Για παράδειγμα, ο χρονικογράφος της αυτοκρατορίας των Μεγαλοκομνηνών Μιχαήλ Πανάρετος αναφέρει τον Μιχαήλ Μειζομάτη, Αμυ(ρ)τζαντάριο κατά το 1344. Η πρώτη μνεία της «οικογένειας - κοινωνικής ομάδας» γίνεται την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340-1341), πρώτης συζύγου του αυτοκράτορα Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού (1332-1340), ενώ συνεχίζει να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο πολιτικό προσκήνιο της αυτοκρατορίας και κατά τη βασιλεία της Άννας Αναχουτλού (1341-1342), της αδελφής του Βασιλείου, που διεκδίκησε με επιτυχία το θρόνο από τη χήρα του. Συγκεκριμένα, η δράση της Άννας συνδέθηκε στενά με τις εμφύλιες διενέξεις που ξέσπασαν στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340-1341), οι οποίες συνέχισαν να ταλαιπωρούν και να διχάζουν το κράτος μέχρι και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλέξιου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390). Οι αυτόχθονες Αμυτζαντάριοι, που ανήκαν στη αντι-Kωνσταντινουπολίτικη μερίδα της αριστοκρατίας, αντιπροσώπευαν μαζί με τους Σχολάριους τις δύο κυριότερες αντικρουόμενες μερίδες της Tραπεζουντιακής αριστοκρατίας την περίοδο της βασιλείας της Παλαιολογίνας. Η Kωνσταντινουπολίτικη αντίληψη εξουσίας που είχαν υιοθετήσει οι Σχολάριοι ήταν αντίθετη προς τις δικές τους πολιτικές αντιλήψεις και πεποιθήσεις και τους έφερε πολλές φορές αντιμέτωπους. Με αφορμή το κενό εξουσίας που προέκυψε μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού, συζύγου της Ειρήνης Παλαιολογίνας, και την απουσία απογόνου αλλά και την ανικανότητα της αυτοκράτειρας να επιβληθεί, οι δύο ομάδες οδηγήθηκαν σε έντονη σύγκρουση μεταξύ τους καθώς επιδίωκαν η καθεμία ξεχωριστά την επιβολή της δικής τους κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας. Έτσι, όταν οι Σχολάριοι, με τη στήριξη των οικογενειών των Μειζοματών, Δωρανιτών, Καβασιτών και των Καμαχηνών, στράφηκαν εναντίον της αυτοκράτειρας, οι Αμυτζαντάριοι συντάχθηκαν με το μέρος της Ειρήνης και τη βοήθησαν να πάρει υπό τον έλεγχό της την κατάσταση. Οι Σχολάριοι και οι άλλες Τραπεζουντιακές οικογένειες είχαν οχυρωθεί με αρχηγό τον σεβαστό Τζανιχίτη, μεγάλο στρατοπεδάρχη, στη μονή του Αγίου Ευγενίου, ενώ η αυτοκράτειρα με τους Αμυτζαντάριους είχαν στην κατοχή τους το λιμάνι και το κάστρο. Η εξέγερση των στασιαστών έληξε όταν έφτασε προς ενίσχυση της αυτοκράτειρας από την Κωνσταντινούπολη ο μέγας δουξ, ο ευνούχος Ιωάννης. Οι δυνάμεις των Αμυτζαντάριων ενώθηκαν με τα στρατεύματα του Ιωάννη και επιτέθηκαν στη μονή του Αγίου Ευγενίου, η οποία παραδόθηκε στις φλόγες. Στη συνέχεια, ύστερα από την πτώση της αυτοκράτειρας Ειρήνης και την άνοδο στο θρόνο της Άννας Αναχουτλού (1341-1342), οι Αμυτζαντάριοι εμφανίζονται τελικά στο πλευρό της νέας αυτοκράτειρας και τη στηρίζουν απέναντι στις συνωμοσίες που αντιμετώπισε από την οικογένεια των Σχολαρίων. Η επικράτηση των αυτόχθονων Αμυτζαντάριων μετά την άνοδο της Άννας είχε εξωθήσει την αντικρουόμενη μερίδα των Σχολαρίων σε συνεχείς προσπάθειες ανατροπής της, με την υποστήριξη και άλλων αριστοκρατικών οικογενειών. Η άνοδος του Ιωάννη Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1342-1344), γιου του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού (1341, 1344-1349), μετά την κίνηση που οργάνωσαν οι Σχολάριοι για την ανατροπή της Άννας Αναχουτλού (1341-1342), στην οποία είχε τεθεί επικεφαλής ο μετέπειτα αυτοκράτορας, σήμανε παράλληλα και το τέλος της πολιτικής ισχύος των Αμυτζαντάριων.
Οι Σχολάριοι, εκμεταλλευόμενοι τη δύναμη που απέκτησαν μετά την άνοδο του Ιωάννη Γ' (1342-1344), στράφηκαν εναντίον των Αμυτζαντάριων και προέβησαν σε σφαγές ενώ δολοφονήθηκε διά στραγγαλισμού η αυτοκράτειρα Άννα Αναχουτλού (1341-1342). Η νίκη των Σχολαρίων και η σφαγή των Αμυτζαντάριων αποτελούσε ταυτόχρονα και νίκη της φιλοκωνσταντινουπολίτικης μερίδας της Τραπεζούντας απέναντι σε κάθε αντικωνσταντινουπολίτικη πολιτική. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την περαιτέρω πορεία και δράση μελών της «οικογένειας»/«κοινωνικής ομάδας».

Μαλεϊνοι
Μικρασιατική οικογένεια γνωστή από τον 9o αιώνα. Τα μέλη της κατείχαν κυρίως υψηλά στρατιωτικά αξιώματα. Τη μεγαλύτερη δύναμη απέκτησαν το 10ο αιώνα. Σημαντική για τους Μαλεΐνους ήταν η δημιουργία συγγενικών σχέσεων με τους Φωκάδες. Την εποχή του Βασιλείου Β΄ κατασχέθηκαν τα κτήματα των Μαλεΐνων, με συνέπεια την πολιτική αποδυνάμωση της οικογένειας. Τον 11ο-12ο αιώνα οι Μαλεΐνοι έχασαν τη δύναμή τους. Ήσαν εκπρόσωποι της στρατιωτικής αριστοκρατίας και κατήγοντο απο το Χαρσιανόν της Καππαδοκίας.

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com