Υπόμνημα εις τον Άγιον Μεγαλομάρτυρα Ευγένιον και τους συνάθλους αυτού Ουαλεριανόν, Κανίδιον και Ακύλαν. Ιερά Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους, Άθω
Τὴν 21ην Ἰανουαρίου οἱ ἐκ Τραπεζοῦντος Ἕλληνες στρέφουν εὐλαβικὰ τὴν σκέψη τους στὸν Ἅγιο Εὐγένιο τὸν πολιοῦχο τῆς πρωτεύουσας τῶν Κομνηνῶν. Ὡς προσφορὰ στὴ μνήμη τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου, ἡ Ποντιακὴ Ἑστία σὲ αὐτὸ τὸ τεῦχος της δημοσιεύει τὸ παρὸν ὑπόμνημα τοῦ συνεργάτου τῆς Εὐθυμίου μοναχοῦ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ὁσίου Διονυσίου. Κρίσιμη ἐποχὴ (κατὰ τὸ ἀνθρώπινον) τῆς πάλης μεταξὺ ἐθνισμοῦ καὶ χριστιανισμοῦ ἦταν καὶ ἀπὸ τῶν δυσσεβῶν αὐτοκρατόρων Διοκλητιανοῦ 284-310 καὶ Μαξιμιανοῦ 286-310 των παρανόμων ἀπαχθέστατος καὶ ἐπι μία δεκαετία διαρκέσας ἀμείλικτος κατὰ τῶν χριστιανῶν διωγμός.
Υπόμνημα στον Άγιο Μεγαλομάρτυρα Ευγένιο & τους συνάθλους του Ουαλεριανό Ακύλα & Κανίδιο. Οἱ νεοιδρυθεῖσες χριστιανικὲς κοινότητες τοῦ Πόντου ὑπέστησαν καὶ αὐτὲς μὲ τὴ σειρά τους τὸν ἀγριότερο καὶ χειρότερο διωγμὸ ἀπὸ τὸν δούκα Λυσία τὸν ἀλάστορα στὸν ὁποῖο οἱ αὐτοκράτορες ἀνέθεσαν τὴν πολιτικὴ καὶ στρατιωτικὴ διοίκηση ὅλης τῆς Ποντικῆς Χώρας καὶ πέραν ταύτης, της καθ' ἡμᾶς Ταύρου εὑρισκόμενης Χώρας. Ἐκ φύσεως εἶχεν ὁ Λυσίας ὡς χάρισμα τὴν ὠμότητα ἀλλὰ καὶ τὴν πονηρὴ καὶ ἀπάνθρωπη γνώμη, διεξήγαγε μὲ τόση σφοδρότητα τὸν διωγμὸ "αἱμάτων μαρτυρικῶν ὑπερδιψῶν" ὥστε πολλοὶ χριστιανοὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἀσθένεια (αδυναμία) μὴ μπορῶντας νὰ ἀγωνιστοῦν μέχρι θανάτου στὴν εὐσέβεια τούς, κατέφυγαν στὰ δάση καὶ σὲ μέρη δύσβατα καὶ ἀπρόσιτα. Ἀπόστολος καὶ διδάσκαλος τῆς πίστεως τοῦ Χριστοῦ ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ἦταν ὁ περιβόητος ἀθλητὴς καὶ μέγας στεφανίτης καὶ τῶν ἐνδόξων ὅλων τιμιότερος καὶ ἁγιότερος μάρτυρας κατὰ τὸ ἦθος καὶ τὴν φύση ἀγαθός, πατρίδα δὲ ἔχον τὴν περίβλεπτον ἐν πόλεσι καὶ εἰδώλων οἰκητήριον μεγαλόπολιν Τραπεζοῦντα. Ὅσοι ἔτυχαν νὰ ζοὺν ἐκείνη τὴν ἐποχὴ στὴν Τραπεζοῦντα ἦταν βυθισμένοι στὴν παλιὰ θρησκεία καὶ τίς δεισιδαιμονίες, λατρεύοντες καὶ προσκυνοῦντες τὴν Ἄρτεμη τὸν Ἄρη, τὴ Λοξία καὶ τὸν Μίθρα. Ὀμόφρονους καὶ συναθλητὲς ὁ Εὐγένιος εἶχε τὸν ἐξ Ἐδίσκης Οὐαλεριανὸ τὸν ἀρίζηλον, καὶ Κανίδιον τὸν καινὸν ἐκ Σολοχαίνης (ἀμφότεραι κῶμαι τῆς εὐδαίμονος Χαλδίας, εἰς μικρὰν τῆς Ἀργυρουπόλεως ἀπόστασιν εὑρισκόμενες) δὲν σταματοῦσαν νὰ διδάσκουν ἀκόμα κι ὅταν καρποφοροῦσε ἡ διδασκαλία τους, ἐπιστρέφοντας ἔτσι τό λαὸ στὴ θεογνωσία κηρύττοντας τὴν ἀποστροφὴ καὶ καταφρόνηση τῶν εἰδώλων. Δημοφιλὴς ἦταν στὴν Τραπεζοῦντα ἡ περσικῆς προέλευσης θεότητα τοῦ Μίθρα ἡ ὁποία ἐτιμᾶτο ὡς πολιοῦχος τῆς πόλεως, τὸ ἄγαλμα τῆς Ταυροκτόνου αὐτῆς θεότητος βρισκόταν στὸν φερώνυμο ὕπερθεν τῆς Τραπεζοῦντας λόφου ὁ ὁποῖος ἀπὸ τότε κι ἔπειτα ὀνομαζόταν ὅρος Μίθραν ἀλλὰ καὶ Μίθριον ὅρος. Ἐκεῖ συγκεντρωνόταν ὁ λαὸς προσφέροντας τίς ἑκατόμβες. Ἡ Ἑκατόμβη (ἀπό το ἑκατὸν βόες) εἶναι μία μεγαλόπρεπη θυσία, ἀρχικὰ ἑκατὸ βοδιῶν, ἀλλὰ ἀργότερα καὶ ἄλλων θυμάτων ἀντίστοιχης ἀξίας. Βλέποντας ὅλα αὐτὰ ὁ γενναῖος Εὐγένιος δὲ μποροῦσε νὰ τὰ ἀνεχτεῖ μαζὶ μὲ τὸν Οὐαλεριανὸ καὶ τὸν Κανίδιο τοὺς γίγαντες τῆς ἀληθείας, μὲ κοινὴ ἀπόφαση ἀωρὶ τῆς νυκτὸς (πολὺ νωρὶς τὸ πρωϊ) γιὰ τὸν φόβο τῶν ἀλαστόρων (των κακῶν καὶ ἐπιβλαβῶν δαιμόνων), καιρὸν τὸν ἔγκαιρον φυλαξάμενοι οἱ μακάριοι μέσα σὲ ἕνα μεγάλο ἦχο κατέστρεψαν κι ἔριξαν τὸν εἰδωλολατρικὸ βωμὸ στὸ ἔδαφος. Μετὰ ἀπὸ αὐτή τους τὴν ἐνέργεια ὁ Οὐαλεριανὸς καὶ ὁ Κανίδιος κατέφυγαν στὰ ὄρη τῆς Χαλδίας, στὶς σχισμὲς τῶν βράχων καὶ στὶς σήραγγες κρυπτόμενοι, κρύβοντας τοὺς ἑαυτούς τους ὥστε νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὸ δυσσεβὲς φρύαγμα (ρουθούνισμα), ἐνῶ ὁ Εὐγένιος κρύφτηκε στὸ σπήλαιο τῶν ἀκανθῶν ποὺ βρισκόταν κάτω ἀπὸ τὸ πατρικό του σπίτι στὴν Τραπεζοῦντα. Άγιος Κανίδιος συναθλητής των Αγίων Ευγενίου, Ουαλεριανού και Ακύλα Ὁ Λυσίας δὲν ἀνέχτηκε τὴν κατεδάφιση καὶ συντριβὴ τοῦ βωμοῦ, διάλεξε μεταξὺ τῶν ἐπίλεκτων δημίων τοῦ ὁμάδα πρὸς ἀναζήτηση τῶν ὑπαιτίων μαζὶ μὲ τὴ συνοδεία σκύλων, αὐτοὶ ποὺ ἦταν χειρότεροι ἀπὸ τοὺς λύκους, ἀνακάλυψαν τὸν Κανίδιο ἐκ Σωλοχαίνης (Τσολόχ̆αινας) καθὼς καὶ τὸν Οὐαλεριανὸ καὶ τοὺς συνέλαβαν στὰ κρησφύγετα τους καθὼς ἀπὸ ἄγνοια ὁ Ἀκύλας, ἕνας νεαρὸς ποὺ ὄργωνε τὸ χωράφι τοῦ παραδίπλα, τοὺς ὑπέδειξε κι ἔγινε ἀφορμὴ τῆς σύλληψής τους. Μετὰ τοῦτο, ὁ Ἀκύλας μὲ μεγάλη καὶ καθαρὴ φωνὴ ἀποκάλεσε τὸν ἑαυτό του Χριστιανὸ καὶ ἀκολούθησε τοὺς μάρτυρες οἱ ὁποῖοι μὲ σιδερένιες χειροπέδες σύρονται μὲ βιαιότητα πρὸς τὴν Τραπεζοῦντα μὲ ποικίλα καὶ ἀνήκουστα βάσανα, πολύπλοκες τιμωρίες καὶ κολαστήρια: τοῦ ραβδισμοῦ τὸ πλῆθος, τῶν μωλώπων τὸν ὄγκον καὶ τὰ οἰδήματα, τὸν φλογερὸν τῶν λαμπάδων κύκλῳ καὶ καυστικώτατον, τὸ δριμὺ τῆς ἅλμης καὶ ἀλγεινότατον" ὑπέμειναν ὅλα τὰ παραπάνω βασανιστήρια ἐνῶ τοὺς ἔκαιγαν συνεχῶς μὲ ἀναμμένες λαμπάδες (πυρσοὺς) κατ' ἐντολὴ τοῦ τυράννου, τοὺς ἔφεραν σ' ἐκεῖνο τὸν τόπο τῶν κακούργων ὅπου τὰς κάρας τῶν μαρτύρων ξίφει ἀπέτεμον, τοῖς θηρίοις τῆς γῆς τα τούτων σώματα παραρρίψαντες (μὲ ξίφος τους ἀποκεφάλισαν ἐνῶ τὰ σώματα τοὺς τὰ πέταξαν στὰ θηρία τῆς γῆς γιὰ νὰ τὰ φᾶνε). Φιλόχρηστοι καὶ φιλομάρτυρες ἄνδρες αὐτῆς τῆς πατρώας γῆς τῆς Χαλδίας ἀπὸ μακριὰ εἶδαν τὰ μαρτύρια τῶν ἁγίων καὶ μέσα στὴ νύχτα τῶν στρατιωτῶν κοιμωμένων καὶ πῆραν μὲ εὐλάβεια ἀρχικὰ τὰ σώματα καὶ στὴ συνέχεια τίς κάρες τῶν μαρτύρων, τὰ φόρτωσαν στὰ ὑποζύγια τοὺς καὶ χαρούμενοι ἔτρεχαν στὸ δρόμο τους κατὰ τὴ νύχτα ἐνῶ κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἡμέρας κρυβόντουσαν. Μετὰ ἀπὸ τρεὶς ἡμέρες ἔφτασαν σὲ ἕναν τόπο ὅπου συμβάλλουν δύο ποταμοὶ καὶ ὀνομάζεται Χάραβιν (Χάραβα) ἐκεῖ ὅπου θὰ ἔπρεπε νὰ χωριστοῦν μεταξύ τους γιὰ νὰ ὁδηγήσουν τὰ σώματα τῶν μαρτύρων στὸν τόπο καταγωγῆς τοῦ καθενός τους, ἤτοι τοῦ μάρτυρα Κανιδίου στὴ Σωλόχ̆αινα ἐνῶ στὶς ἄλλες κῶμες τὰ σώματα τῶν ἄλλων μαρτύρων. Προβληματισμένοι οἱ ἄνδρες γιὰ τὰ σώματα τῶν ἀθλητῶν, ἄραγε ποιό σῶμα ἀνήκει σὲ ποιόν μάρτυρα καθὼς δὲ μποροῦσαν νὰ τὰ διακρίνουν ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν πληγῶν καὶ τῶν πολλῶν μαρτυρικῶν αἱμάτων, τοὺς φάνηκε εὔλογο νὰ ἀφήσουν τὰ ὑποζύγια νὰ προχωρήσουν μόνα τους καὶ ὼ τοῦ Θαύματος σοῦ Κύριε, ἐκ Θεοῦ τοῦτα κινούμενα τὰ ἄλογα, ὡς λογικὰ ζῶα χωρὶς νὰ τὰ ὁδηγεῖ κανεὶς ἔφεραν τὰ πανσέβαστα ἐκεῖνα ἅγια καὶ πολύαθλα λείψανα στὴν ἰδιαίτερη πατρίδα τοῦ καθενὸς ὡς δῶρο πολύτιμο, ἀναβρύοντα ὡς ποταμοὺς τὰ ἰάματα, ὅπου ἔτυχαν καὶ τῆς πρέπουσας ταφῆς. 
Ὁ δὲ ἅγιος Εὐγένιος βρέθηκε στὸ καθαγιασμένο σπήλαιο τῶν ἀκανθῶν ὅπου προσευχόταν. Ἐκεῖ ὁ καλλίνικος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ δέχτηκε τίς τιμωρίες ὡς ἀπολαύσεις, καὶ παρέμεινε ἀβλαβὴς παρόλα τὰ χτυπήματα καὶ τὰ βασανιστήρια. Ὁ πικρὸς τύραννος βλέπων τοῦτο τὸ παράδοξο καὶ ἀπίστευτο θαῦμα συνιδῶν ὅτι οὐδὲν ὅλων ἀνύει ἀλλὰ μᾶλλον σύγχυσιν ἐπάγει καὶ θόρυβον, ἐξέδωσε κατὰ τοῦ Ἁγίου τὴν ἀκόλουθη ἀπόφαση: Εὐγένιον τὸν κακοδαίμονα διδάσκαλο στὸ ὄνομα τῶν χριστιανῶν ὡς πραγματικὸν ἀποστάτη καὶ ὀχλαγωγὸ καὶ ἐξολοθρευτὴ τῶν θεῶν ὁ ὁποῖος ἀρνήθηκε νὰ θυσιάσει στοὺς θεοὺς καὶ ἐμμένει στὴν πρότερή του πίστη, προτείνω νὰ ἀποκεφαλιστεῖ καὶ νὰ ριφθεῖ τὸ σῶμα του ὡς βορὰ στὰ θηρία. Ἔτσι ὁ ἀήττητος ἥρωας ἔλαβε δια τὸν ξίφους θάνατο τὴ 21η Ἰανουαρίου τοῦ ἔτους 292. Ἕνας εὐσεβὴς καὶ σώφρων στὴν ψυχὴ καὶ στὸ σῶμα ἄνδρας ὀνόματι Σωφρόνιος μαζὶ μὲ τὸν Ἀντίοχο, τὸν Θεόδωρο τὸν Ἀνύσιο καὶ τὸν Ἡράκλειο, εὐλαβικὰ πῆρα τον σῶμα τοῦ ἁγίου μάρτυρος ὡς πολύτιμο θησαυρὸ καὶ τὸ ἐνταφίασαν ὄχι πολὺ μακριὰ ἀπ' τὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου τοῦ, ὅπου καθημερινὰ ἐνεργοῦνταν ὡς ὠκεανὸς τὰ θαύματα. Οι περιγραφὲς τῶν θαυμάτων τοῦ ἁγίου ὡς ἀστραπὴ διαδόθηκαν παντοῦ ὡς ἀκόμα καὶ στὸ νησὶ τῆς Κύπρου ὅπου χτίστηκε περικαλλὴς καὶ οὐράνιος ναὸς γιὰ νὰ τιμᾷται ἡ μνήμη τῶν Ἁγίων Μαρτύρων. Ἐπόπτης, πρόμαχος καὶ θερμὸς ἀρωγός, ὀξύτατος ἀντιλήπτωρ κανεὶς ἄλλος ἅγιος δὲν ἀγάπησε τόσο πολὺ τὴν ἰδιαίτερη τοῦ πατρίδα ὅσο ὁ πολιοῦχος τῆς Τραπεζοῦντας Εὐγένιος. Σύγχρονος τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου, ὁ ἐν Θεσσαλονίκῃ Μεγαλομάρτυρας Δημήτριος διέσωσαν πολλὲς φορὲς τὴν πατρίδα τους μὲ παρόμοια θαύματα ὅπως αἰχμαλωσίες, λοιμοῦς, λιμούς, κινδύνους καὶ θλίψεις ὡς προστάτες θερμότατοι καὶ ἰσχυροὶ ἀντιλήπτορες. Ἐπειδὴ ἡ Θεία Χάρις κατοίκησε στὸν Μέγα Εὐγένιο καὶ τὸν ἀνέδειξε προφανὲς θησαυροφυλάκιο δωρεῶν καὶ εὐεργεσιῶν, τὸ σεπτὸ καὶ γλυκύτατο τοῦ ὄνομα λατρευόταν σὲ ὅλη τὴν ἐπαρχία ὡς παρηγοριὰ καὶ σωτηρία καὶ ἀσφαλὲς καταφύγιο. Ἀναρίθμητα εἶναι τὰ θαύματα τὰ ὁποῖα ἐπιτέλεσε ὁ Ἅγιος ἐμφανιζόμενος σὲ ὄνειρα ἄλλοτε μόνος κι ἄλλοτε μὲ τοὺς συναθλητές του σὲ ὅλους ὅσοι ἐπικαλοῦνταν τὸ ἅγιον ὄνομά του. Ὅπως ὁ Ἅγιος Δημήτριος ἔσωσε τὴ Θεσσαλονίκη ἀπὸ τὴν καταδρομὴ τῶν Σαρακηνῶν γενόμενος κανδηλάπτης γιὰ νὰ ἐμφανιστεῖ πάραυτα στὰ τείχη κατασφάζων καὶ διώκων μακράν τους Σαρακηνοὺς ἀπὸ τὰ φρούρια, μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ἡ εὐσέβεια τῶν Τραπεζουντίων προκάλεσε τὴ λύτρωση τῆς Πόλεως δια τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου ὁ ὁποῖος παρουσιάστηκε μὲ τὴ μορφὴ τοῦ δημάρχου στὸν ἄπιστο Μελὶκ γιὰ νὰ τὸν ὁδηγήσει στὸν ὄλεθρο. Μιὰ αἰφνίδια θύελλα μὲ βροντὲς καὶ κεραυνοὺς σκόρπισε τὸν στρατὸ ποὺ ἐφορμοῦσε κατὰ τῶν τειχῶν ὅπου κατατροπώθηκε ὁ Μελὶκ καὶ φεύγοντας πιάστηκε αἰχμάλωτος ὑπὸ τῶν ἀνδρείων Ματσουκαέων (Ματσουκαίων). Άγιος Μεγαλομάρτυρας Ευγένιος, Πολιούχος Τραπεζούντας Πόντου
Ἐγκώμια εἰς τὸν Ἅγιον Μεγαλομάρτυρα Εὐγένιον καὶ τοὺς συνάθλους του ἔγραψαν:
1. Ο Κωνσταντῖνος πρωτονοτάριος καὶ πρωτοβεστιάριος ὁ Λουκίτης τὸ 1340 οὐ,οὗ ἡ ἀρχή: "Πολλῶν ὄντων καὶ διαφερόντων ἀριθμήσασθαι μὲν λαμπρῶν, διηγήσασαι δὲ θαυμασίων, ἅ τὴν Τραπεζοῦντα τὴν δὲ πόλιν κατακοσμεί..."
2. Διήγησις θαυμάτων τοῦ Ἁγίου καὶ ἐνδόξου Μεγαλομάρτυρος Εὐγενίου τοῦ Τραπεζουντίου, συγγραφεῖσα παρὰ Ἰωάννου τοῦ γεγονότος Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Ξιφιλίνου ὡς ἡ ἀρχή: "Των τοῦ μεγάλου καὶ θαυμαστοῦ τοῦ Χριστοῦ μάρτυρος Εὐγενίου θαυμάτων, πλήθει τε πολλῶν ὄντων καὶ μεγέθει μεγίστων...." Διαλαμβάνουσα ἕν ὅλων ἐννέα θαύματα καὶ τὸ μαρτύριον τῶν Ἁγίων τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων Εὐγενίου, Οὐαλεριανοῦ, Κανιδίου καὶ Ἀκύλα, οὖ ἡ ἀρχή: "Εὐγένιον τὸν μέγαν καὶ περιβόητον μάρτυρα ἡ καλλίστη τῶν πόλεων ἤνεγκε Τραπεζοῦς..."....
3. Ιωσὴφ τοῦ χρηματίσαντος μητροπολίτου Τραπεζοῦντος λόγος ὡς ἕν συνόψει διαλαμβάνων τὴν γενέθλιον ἡμέραν τοῦ ἐν θαύμασι περιβοήτου καὶ μεγαλάθλου Εὐγενίου οὐ,οὗ ἡ ἀρχή: "Τους τῶν μαρτύρων ἀγῶνας, τοὺς τε ἄθλους, τὰ πλασίματα, τοὺς ἀνηκέστους πόνους, τὰ τῶν ποικίλων βασάνων στίγματα....", ἐπίσης Σύνοψις τῶν τοῦ Ἁγίου θαυμάτων μερικὴ ἐκ τῶν πλείστων οὖ ἡ ἀρχή: "Ἀμέλει καὶ ἡμῖν μὲν ἐπιστῆσαι τῷ λόγῳ ἠρημένοις τὰ θαύματα, ἄτε δια τὸ πλῆθος καὶ τὸν τούτοις ἑπόμενον ἴλιγγα...." διαλαμβάνουσα ἕν ὅλων τριάντα-ἐννέα (39) θαύματα. Ἀλλ' ὼ Μαρτύρων κλέος Μεγαλομάρτυς τοῦ Χριστοῦ Εὐγένιε ἔνδοξε. Μὲ τὴν ἁγία εἰκόνα Σοῦ κατακοσμούσαν τὸ πρῶτον, τοῦ 1954 σωτηρίου ἔτους, τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ τῆς χρυσῆς πατρίδος του, καθικετεύομέν Σὲ ἐκτενῶς, ἔπαρον τὴν δεξιάν Σου, ταῖς εὐλογίαις Σοῦ καταστέφων αὐτὸ τε καὶ πάντα ἡμᾶς τοὺς ταπεινούς, τοὺς ἀνυμνοῦντας καὶ εὐλογοῦντας τὸ Πανάγιον ὄνομά σου. Ἀμήν. Ο Άγιος Ευγένιος ο Τραπεζούντιος - Ολίγα για την ιστορία του Πόντου
Ἅγιον Ὅρος, Ἰανουάριος 1954. Εὐθύμιος Διονυσιάτης, μοναχός. Χριστιανισμός στον Πόντο / Θρησκευτικές Παραδόσεις
Ὑπόμνημα εἰς τὸν Ἅγιον Μεγαλομάρτυρα Εὐγένιον καὶ τοὺς συνάθλους αὐτοῦ Οὐαλεριανόν, Κανίδιον καὶ Ἀκύλαν. Ἱερὰ Μονὴ Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους, Ἄθω. Πηγή: Ποντιακὴ Ἑστία τεῦχος 49, Θεσσαλονίκη Ἰανουάριος 1954
'Αγιολόγιον Πόντου – Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία – Βασίλειος Β. Πολατίδης – www.kotsari.com